خانواده‌ی مارمولکان کلاه‌خودی Corytophanidae، خانواده‌ای از زیرراسته‌ی ایگوآناسانیان، از راسته‌ی پولک‌داران و از رده‌ی خزندگان هستند. این خانواده دربرگیرنده‌ی ۱۱ گونه است که در ۳ سرده دسته‌بندی شده‌اند. تاکنون ۵ گونه از خانواده‌ی مارمولکان کلاه‌خودی نابود شده و از میان رفته‌اند. از برجسته‌ترین گونه‌های این خانواده می‌توان باسیلیسک معمولی و باسیلیسک شهپردار را نام برد. گونه‌های خانواده‌ی مارمولکان کلاه‌خودی در جنگل‌های جنوب آمریکای شمالی، آمریکای مرکزی و شمال آمریکای جنوبی زندگی می‌کنند. دامنه‌ی زیستگاه آنان از مرکز کشور مکزیک تا جنوب کشور اکوادور است. بیشتر مارمولکان کلاه‌خودی بالارونده‌های خوبی هستند و بیشتر بر روی درختان یافت می‌شوند. گونه‌های سرده‌های Corytophanes و Laemanctus، درخت‌زی هستند، ولی گونه‌های سرده‌ی باسیلیسک‌ها Basiliscus، گرایش به این دارند که در کف جنگل و بیشتر نزدیک به آب، به‌دنبال خوراک بگردند.
این جانوران بدنی باریک و فشرده و پوشیده از پولک دارند. همچنین آنان دست‌ها و پاهایی بلند با ۵ انگشت پنجه‌دار دارند. این مارمولک‌ها دارای تاجی کلاه‌خودمانند و دُمی دراز هستند. همچنین برخی از آنان برآمدگی‌ها یا پره‌های بادبانی و برخی خارها یا برآمدگی‌های دندانه‌اره‌ای بر روی پشت و دُم‌شان دارند. گونه‌های سرده‌ی باسیلیسک‌ها، این توانایی را دارند که با دو پای پشتی‌شان، بر روی آب بدوند. از همین روی به آنان «مارمولک‌های عیسی مسیح» گفته می‌شود. آنان این کار را با پرده‌های پوستی‌ای که انگشتان پاهای پشتی‌شان را پوشانده، انجام می‌دهند. این پرده‌های پوستی چاله‌هایی هوایی را پدید می‌آورند تا این مارمولک‌ها با سرعت ۱/۵ متر در ثانیه بر روی آب بدوند. آنان توانایی شنا کردن نیز دارند، ولی پیش از آن‌که به زیر آب بروند، می‌توانند نزدیک به ۴/۵ متر را روی آب بپیمایند.
گونه‌های خانواده‌ی مارمولکان کلاه‌خودی دارای توانایی رفتار دفاعی خودوابُری نیستند. خوراک این مارمولک‌ها حشرات بزرگ، ماهیان و مهره‌داران کوچک همچون مارمولک‌های دیگر است. ایگوآنای کلاه‌خودی هموار با درازای ۳۵ سانتی‌متر و باسیلیسک شهپردار با درازای ۹۱ سانتی‌متر، کوچک‌ترین و بزرگ‌ترین گونه‌های خانواده‌ی مارمولکان کلاه‌خودی به‌شمار می‌روند. در این نوشته با ۱۱ گونه‌ی این خانواده آشنا می‌شویم.
چند نکته برای آشنایی بیشتر با مارمولک‌ها: بیشتر مارمولک‌ها دارای ۴ دست و پا هستند و با شیوه‌ی گام برداشتن، جابه‌جا می‌شوند. شمار اندکی از آنان مانند مارمولک‌های بی‌پا، دست و پا ندارند و همانند مارها هستند. برخی از مارمولک‌ها همچون مارمولک‌های پرنده دارای توانایی گونه‌ای پرواز به‌نام گلاید کردن یا سُر خوردن هستند. آنان در این روش می‌توانند تا ۶۰ متر پرواز کنند. برخی دیگر از مارمولک‌ها می‌توانند رو دو پای خود بایستند و بدوند. مارمولک‌های باسیلیسک نیز این توانایی را دارند که روی آب بدوند. بدن مارمولک‌ها پوشیده از پولک است. پولک‌ها از بخار شدن آب بدن جلوگیری می‌کنند و بدین‌گونه مارمولک می‌تواند در زیستگاه‌های خشک نیز زندگی کند. مارمولک‌ها جانورانی خونسرد بوده و نمی‌توانند دمای بدن خود را تنظیم کنند. آنان برای دریافت گرما به خورشید وابسته هستند. از همین روی جانورانی روزگرد هستند (به‌جز گکوها).
مارمولک‌ها دید پیشرفته‌ای دارند و می‌توانند رنگ‌ها را ببینند. برخی از آنان همچون ایگواناها دارای چشم سومی بر روی سر خود هستند. این اندام تنها عدسی و شبکیه داشته و توانایی تصویرسازی ندارد، ولی می‌تواند تاریکی یا روشنایی و حرکت جانوران شکارگر پیرامون مارمولک را شناسایی کند. مارمولک‌ها برای دفاع در برابر جانوران شکارگر، شیوه‌ها و ابزارهایی همچون زهر، خودوابُری و پوشیدگی یا هم‌رنگی با پیرامون خود را به‌کارگیری می‌کنند. خودوابُری یا بریدن اندام، رفتاری دفاعی است که در ایگواناها دیده می‌شود. مارمولک‌ها برای فرار از چنگ شکارگران و گیج کردن آنان، یک یا چند اندام بدن خود را وابریده و می‌اندازند. آنان می‌توانند اندام جدا شده‌ی خود را دوباره بازسازی کنند. بیشتر مارمولک‌ها تخم‌گذارند. نزدیک به ۲۰ درصد از آنان زنده‌زا هستند و شمار کمی می‌توانند بکرزایی کنند. بکرزایی گونه‌ای زادآوری است که در آن از تخمک بارور نشده، جانوری کامل زاده شود.

سرده‌ی باسیلیسک‌ها Basiliscus

نام: باسیلیسک معمولی (مارمولک عیسی مسیح) Common basilisk
نام علمی: Basiliscus basiliscus
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگل‌های خشک نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری، جنگل‌های دشت نمناک و کوهستانی نمناک نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری، رودها و جویبارهای همیشگی (دربرگیرنده‌ی آبشارها)، رودها و جویبارهای موسمی، دوره‌ای و نامنظم، دریاچه‌ها، استخرها و مرداب‌های آب شیرین همیشگی، استخرها و مرداب‌های آب شیرین موسمی و دوره‌ای، زمین‌های کشت‌پذیر و کلان‌کشتزارهای کشورهای کاستاریکا، نیکاراگوئه و پاناما در آمریکای مرکزی و شمال کشور کلمبیا و شمال غربی کشور ونزوئلا در شمال آمریکای جنوبی
اندازه: وزن ۲۰۰ تا ۵۰۰ گرم برای نرها و ۱۳۵ تا ۱۹۴ گرم برای ماده‌ها، پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۲۰/۳ سانتی‌متر (بدن به درازای ۴۳ تا ۸۰ سانتی‌متر، دُم ۷۰ تا ۷۵ درصد درازای بدن)
نگاره: Roger Wasley

نام: باسیلیسک غربی (باسیلیسک سرسرخ) Western basilisk
نام علمی: Basiliscus galeritus
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگل‌های دشت نمناک نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری، رودها و جویبارهای همیشگی (دربرگیرنده‌ی آبشارها) و منطقه‌های شهری جنوب کشور پاناما، غرب کلمبیا و غرب اکوادور در شمال غربی آمریکای جنوبی
اندازه: بدن به درازای ۷۷/۵ سانتی‌متر برای نرها و ۶۳/۵ سانتی‌متر برای ماده‌ها، دُم بیش از دو سوم درازای بدن
نگاره: Andres Camilo Montes-Correa

نام: باسیلیسک شهپردار (باسیلیسک سبز) Plumed basilisk
نام علمی: Basiliscus plumifrons
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگل‌های دشت نمناک نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری، رودها و جویبارهای همیشگی (دربرگیرنده‌ی آبشارها)، رودها و جویبارهای موسمی، دوره‌ای و نامنظم، استخرها و مرداب‌های آب شیرین همیشگی، و استخرها و مرداب‌های آب شیرین موسمی و دوره‌ای کشورهای کاستاریکا، هندوراس، نیکاراگوئه و پاناما در آمریکای مرکزی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۲۵ سانتی‌متر، دُم به درازای ۶۶ سانتی‌متر (بدن به درازای ۹۱ سانتی‌متر)
نگاره: Martin Muller

نام: باسیلیسک قهوه‌ای (باسیلیسک راه‌راه) Brown basilisk
نام علمی: Basiliscus vittatus
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگل‌های خشک نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری، جنگل‌های دشت نمناک و کوهستانی نمناک نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری، جنگل‌های دارای پوشش گیاهی مانگرو نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری بالاتر از تراز کشندی، جنگل‌های باتلاقی نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری، رودها و جویبارهای همیشگی (دربرگیرنده‌ی آبشارها)، رودها و جویبارهای موسمی، دوره‌ای و نامنظم، تالاب‌های بیشتر درختچه‌ای، خلاش‌ها، مرداب‌ها، باتلاق‌ها، پوداب‌ها و پوده‌زارها؛ دریاچه‌ها، استخرها و مرداب‌های آب شیرین همیشگی، دریاچه‌ها، استخرها و مرداب‌های آب شیرین موسمی و دوره‌ای، چشمه‌ها و واحه‌های آب شیرین، زمین‌های کشت‌پذیر، چراگاه‌ها، کلان‌کشتزارها، باغ‌های روستایی، منطقه‌های شهری، جنگل‌های پیشین به‌سختی ویران شده‌ی نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری، منطقه‌های ذخیره‌سازی آب، آبگیرها، و زمین‌های کشاورزی تندابی موسمی (دربرگیرنده‌ی کانال‌های آبیاری) در ایالت فلوریدای کشور آمریکا و شرق و جنوب کشور مکزیک در جنوب آمریکای شمالی و کشورهای بلیز، کاستاریکا، گواتمالا، نیکاراگوئه و پاناما در آمریکای مرکزی
اندازه: وزن ۲۰۰ تا ۶۰۰ گرم، بدن به درازای ۶۱ سانتی‌متر، دُم بیش از دو سوم درازای بدن
نگاره: NABU|naturgucker geG

سرده‌ی باسیلیسک‌های کلاه‌خودی یا ایگوآناهای کلاه‌خودی Corytophanes

نام: ایگوآنای کلاه‌خودی هموار (ایگوآنای کلاه‌خودی برازنده) Smooth helmeted iguana
نام علمی: Corytophanes cristatus
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگل‌های دشت نمناک و کوهستانی نمناک نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری جنوب کشور مکزیک در جنوب آمریکای شمالی، کشورهای بلیز، کاستاریکا، گواتمالا، هندوراس، نیکاراگوئه و پاناما در آمریکای مرکزی و شمال غربی کشور کلمبیا در شمال غربی آمریکای جنوبی
اندازه: بدن به درازای ۳۵ سانتی‌متر، دُم دو سوم درازای بدن
نگاره: Jeanne Benioff

نام: باسیلیسک کلاه‌خودی هرناندز Hernandez's helmeted basilisk
نام علمی: Corytophanes hernandesii
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگل‌های خشک نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری و جنگل‌های دشت نمناک نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری جنوب شرق کشور مکزیک در جنوب آمریکای شمالی و کشور بلیز، شمال گواتمالا و شمال غربی هندوراس در آمریکای مرکزی
اندازه: بدن به درازای ۴۰ سانتی‌متر، دُم دو سوم درازای بدن
نگاره: Max Seldes

نام: باسیلیسک کلاه‌خودی گواتمالایی Guatemalan helmeted basilisk
نام علمی: Corytophanes percarinatus
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگل‌های خشک نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری، جنگل‌های دشت نمناک نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری، سبزه‌زارهای خشک نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری، کلان‌کشتزارها، باغ‌های روستایی و جنگل‌های پیشین به‌سختی ویران شده‌ی نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری جنوب کشور مکزیک، جنوب گواتمالا، غرب السالوادور و جنوب غربی هندوراس در آمریکای مرکزی
اندازه: بدن به درازای ۴۰ سانتی‌متر، دُم دو سوم درازای بدن
نگاره: Daniel Pineda Vera

سرده‌ی مارمولک‌های سرمخروطی یا ایگوآناهای کلاه‌دار Laemanctus

نام: ایگوآنای کلاه‌دار خولیو Julio's casquehead iguana
نام علمی: Laemanctus julioi
پایندگی: گونه‌ی بررسی نشده (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگل‌های خشک نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری و جنگل‌های دشت نمناک نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری کشور هندوراس در آمریکای مرکزی
اندازه: بدن به درازای ۳۰ تا ۴۵ سانتی‌متر، دُم کم‌وبیش دو سوم درازای بدن
نگاره: Joel Sartore

نام: ایگوآنای کلاه‌دار شرقی Eastern casquehead iguana
نام علمی: Laemanctus longipes
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگل‌های خشک نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری و جنگل‌های دشت نمناک و کوهستانی نمناک نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری جنوب کشور مکزیک در جنوب آمریکای شمالی و بخش‌هایی از کشورهای بلیز، گواتمالا و هندوراس در آمریکای مرکزی
اندازه: بدن به درازای ۷۰ سانتی‌متر، دُم دو سوم درازای بدن
نگاره: Max Seldes

نام: ایگوآنای کلاه‌دار دندانه‌دار Serrated casquehead iguana
نام علمی: Laemanctus serratus
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگل‌های خشک نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری، جنگل‌های دشت نمناک نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری و جنگل‌های پیشین به‌سختی ویران شده‌ی نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری جنوب کشور مکزیک و بخش‌هایی از کشورهای بلیز و هندوراس در جنوب آمریکای جنوبی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۱۹ سانتی‌متر، دُم دو برابر این اندازه
نگاره: Joel Sartore

نام: ایگوآنای کلاه‌دار والترز Walters's casquehead iguana
نام علمی: Laemanctus waltersi
پایندگی: گونه‌ی بررسی نشده (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگل‌های خشک نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری و جنگل‌های دشت نمناک نیمه‌گرمسیری یا گرمسیری شمال غربی کشور هندوراس در آمریکای مرکزی
اندازه: -
نگاره: Josue Ramos Galdamez

بن‌مایگان: wikipedia - animaldiversity
گردآوری: فرتورچین