خانوادهی قورباغههای جیرجیری Arthroleptidae، خانوادهای از زیرراستهی نوغوکسانیان، از راستهی بیدُمسانان و از ردهی دوزیستان هستند. از برجستهترین گونههای این خانواده میتوان قورباغههای جیغکش، انگشتدراز و چشمدرشت را نام برد. گونههای خانوادهی قورباغههای جیرجیری تنها در زیر صحرای بزرگ آفریقا یافت میشوند. این جانوران بدنی کوتاه و بدون دُم، پوستی هموار، چشمانی درشت با مردمک افقی یا عمودی و دستهایی کوتاه و پاهایی بلند دارند. بیشتر گونههای این خانواده درختی هستند، هرچند گونههای خشکیزی نیز در میان آنان یافت میشود. قورباغهی جیغکش کوتوله با درازای ۲/۳ سانتیمتر و قورباغهی مودار با درازای ۱۳ سانتیمتر، کوچکترین و بزرگترین گونههای خانوادهی قورباغههای جیرجیری بهشمار میروند. در این نوشته که به بخش نخست خانوادهی قورباغههای جیرجیری میپردازد با ۲۴ گونه (از ۴۹ گونه) آشنا میشویم.
چند نکته برای آشنایی بیشتر با دوزیستان و قورباغهها: قورباغه یا غوک جانوری دوزیست از راستهی بیدُمسانان است. دوزیستان جانورانی خونسرد هستند که از دیدگاه فرگشتی میان ماهیان و خزندگان جای میگیرند. بیشتر دوزیستان تخمگذارند. نوزادی که از تخم بیرون میآید لارو نامیده میشود. لاروها گام به گام و با فرآیندی بهنام دگردیسی به جانوری بالغ دگرگون میشوند. دوزیستان نوزادی خود را در آب و بزرگسالی خود را در خشکی و آب زندگی میکنند. آنان بدنی برهنه و بدون پولک دارند. بیشتر دوزیستان از راه ششها و پوست خود دموبازدم انجام میدهند. پوست باید همیشه نمناک باشد تا بتواند اکسیژن را دریافت کند. اگر پوست آنان خشک شود، نمیتوانند دموبازدم انجام دهند، پس میمیرند. اکسیژن دریافت شده از راه پوست به درون رگهای خونی زیر پوست میرود و رگها نیز اکسیژن را به بخشهای گوناگون بدن میرسانند. دوزیستان دارای سه گونه غده به نامهای غدههای موکوسی، غدههای دانهدار و غدههای لولهای هستند. غدههای موکوسی پوست را نمناک نگاه میدارند. غدههای دانهدار از پوست زهر تراوش میکنند و غدههای لولهای از پوست مادهای چسبناک تراوش میکنند. مادهی چسبناک برای چسبیدن جانور نر به ماده در هنگام جفتگیری کاربرد دارد.
قورباغهها خونسرد هستند، بهگونهای که درجهی دمای بدن آنان، همانند درجهی دمای هوا یا آب پیرامون آنان است. زمانی که بدنشان سرد میشود، آفتاب میگیرند تا گرم شوند و زمانی که بدنشان بیش از اندازه گرم میشود، به درون آب میروند تا خنک شوند. قورباغهها در آب تخمگذاری میکنند. تخمهای آنان درون لایهای از مادهای ژلاتینی جای گرفتهاند. هنگامی که نوزاد سر از تخم بیرون میآورد، مانند ماهیان باله دارد. او میتواند با بالهها و دُم بلندش شنا کند. قورباغهی نابالغ از راه آبشش دموبازدم انجام میدهد و تا زمانی که به بلوغ نرسیده است از آب بیرون نمیآید. با رشد نوزاد قورباغه، نخست پاهای پشتی و پس از آن پاهای جلویی او رشد میکنند. سپس ششها بزرگ میشوند و قورباغهی جوان با نگه داشتن سر خود در بالای آب، میتواند دموبازدم انجام داده و کمکم از آب بیرون بیاید. رفته رفته دُم او کوتاهتر میشود تا اینکه قورباغهی جوان همانند قورباغههای بالغ میشود.
قورباغهها دارای بدنی کوتاه و بدون دُم هستند. آنان همچنین زبان چسبندهی درازی دارند. درازای این زبان کموبیش یک سوم درازای بدن آنهاست. زبان قورباغهها بهجای پشت در جلوی دهان آنان جای گرفته است. آنان زبان خود را به بیرون پرتاب میکنند و با آن حشرات را شکار میکنند. زبان نیرومند آنان میتواند با سرعت فراوانی به شکار رسیده و با گرفتن آن به سوی دهان بازگردد. قورباغهها دندانهایی بهنام وومرین دارند که در آروارهی بالا و در بخش جلویی دهان آنان جای گرفته است. دندانهای آروارهی بالایی کمتوانند، آروارهی پایینی نیز دندان ندارند. از همین روی قورباغهها نمیتوانند خوراک را بجوند. آنان این دندانها را برای گرفتن و نگه داشتن شکار بهکارگیری میکنند و سپس خوراک را یکجا فرو میبرند. قورباغهها گوش بیرونی ندارند. بهجای آن تمپانوم یا طبلگوش یا پردهگوش دارند که در دو سوی سر آنان جای دارد. موجهای صدا پردهگوش را میلرزاند، سپس پردهگوش موجها را به گوش میانی و گوش میانی موجها را به مغز میرساند.
قورباغههای نر دارای کیسههای صدای درونی در گلو یا دو سوی گردن هستند. با آنکه این کیسهها در درون بدن قورباغه جای دارند، ولی در زمانی که از هوا پُر میشوند، پوست نرم بیرونی بدن نیز باد کرده و برآمده میشود. بهکارگیری کیسهی صدا بدین گونه است که قورباغهی نر هوا را فرو برده و سوراخهای بینی و دهان خود را میبندد. سپس با فشار، هوا را میان دهان و ششهای خود پس و پیش میکند. زمانی صدا پدید میآید که هوا از روی تارهای آوایی گذر کند و آنها را بلرزاند. زمانی که قورباغه آواز میخواند، کیسههای صدا همانند یک تشدیدگر کار میکند و توان صدای قورباغه را افزایش میدهد.
قورباغهها و وزغها همانند یکدیگرند، ولی ناهمگونیهایی با یکدیگر دارند. بیشتر قورباغهها پوستی هموار، نرم و نمنک دارند و در نزدیکی آبها زندگی میکنند. ولی بیشتر وزغها پوستی ناهموار، خشک و زگیلمانند دارند و بیشتر خشکیزی هستند. قورباغهها دستهایی کوتاه و پاهایی بلند دارند، از همین روی بهجای راه رفتن، میجهند. ولی وزغها دستها و پاهایی هماندازه دارند، از همین روی بهجای پریدن، راه میروند. بیشتر قورباغهها انگشتانی پردهدار برای شنا کردن دارند، ولی وزغها دارای انگشتانی بدون پرده هستند.
برخی از قورباغهها درختی هستند و بسیار کم به روی زمین میآیند. برخی نیز دالانساز هستند و در زیر زمین زندگی میکنند و تنها برای زادآوری به روی زمین میآیند. گروهی از قورباغهها زهرآگین هستند، بهگونهای که برخی از آنان از زهرآگینترین جانوران خشکیزی زمین بهشمار میروند.
زیرخانوادهی جیغکشیان Arthroleptinae
سردهی قورباغههای جیغکش Arthroleptis
نام: قورباغهی جیغکش آدولف فردریش Adolf Friedrich's squeaker frog
نام علمی: Arthroleptis adolfifriederici
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای کوهستانی کشورهای رواندا، بوروندی، اوگاندا و شرق جمهوری دموکراتیک کنگو در مرکز قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۲/۸ تا ۳/۲ سانتیمتر برای نرها و ۳ تا ۴/۳ سانتیمتر برای مادهها
نگاره: Bernard DUPONT
نام: قورباغهی جیغکش آمانی Amani screeching frog
نام علمی: Arthroleptis affinis
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای دشت نمناک و کوهستانی نمناک گرمسیری یا نیمهگرمسیری، سبزهزارها، باتلاقها، کشتزارها، چراگاهها، باغهای روستایی و جنگلهای پیشین ویران شدهی کشورهای تانزانیا و کنیا در شرق قارهی آفریقا
اندازه: -
نگاره: Michelemenegon
نام: قورباغهی جیغکش رودخانهی رو Ruo River screeching frog
نام علمی: Arthroleptis francei
پایندگی: گونهی آسیبپذیر (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای کاج و سرو جنوب کشور مالاوی و شمال موزامبیک در جنوب شرقی قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۲/۵ تا ۳ سانتیمتر برای نرها و ۲/۹ تا ۴/۳ سانتیمتر برای مادهها
نگاره: Conradie W
نام: قورباغهی جیغکش آفریقای غربی West African screeching frog
نام علمی: Arthroleptis poecilonotus
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای کشورهای بنین، کامرون، جمهوری کنگو، جمهوری دموکراتیک کنگو، ساحل عاج، گینهی استوایی، گابن، غنا، گینه، گینهی بیسائو، لیبریا، نیجریه، اوگاندا، سودان جنوبی و توگو در غرب و مرکز قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۲ تا ۲/۶ سانتیمتر برای نرها و ۲/۱ تا ۲/۹ سانتیمتر برای مادهها
نگاره: Matthieu Berroneau
نام: قورباغهی جیغکش معمولی Common squeaker
نام علمی: Arthroleptis stenodactylus
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلها، درختزارهای گرمدشتها و تودههای درختی کشور کنیا، شرق و جنوب تانزانیا، جنوب مالاوی و موزامبیک، جنوب غربی زامبیا، جنوب جمهوری دموکراتیک کنگو، غرب آنگولا، شمال بوتسوانا و زیمبابوه در شرق و مرکز قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۳/۳ سانتیمتر برای نرها و ۴/۴ سانتیمتر برای مادهها
نگاره: Nick Evans
نام: قورباغهی جیغکش جنگلی Forest screeching frog
نام علمی: Arthroleptis sylvaticus
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای دشت نمناک گرمسیری یا نیمهگرمسیری کشورهای کامرون، جمهوری آفریقای مرکزی، جمهوری کنگو، جمهوری دموکراتیک کنگو و گابن در غرب و مرکز قارهی آفریقا
اندازه: -
نگاره: Gregor Jongsma
نام: قورباغهی جیغکش راهراه Striped screeching frog
نام علمی: Arthroleptis taeniatus
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: مردابهای کمژرفای جنگلهای جنوب کشور کامرون، جنوب غربی جمهوری آفریقای مرکزی، گینهی استوایی، گابن و غرب جمهوری دموکراتیک کنگو در غرب و مرکز قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۲/۱ سانتیمتر
نگاره: Marius Burger
نام: قورباغهی جیغکش غاری Cave squeaker
نام علمی: Arthroleptis troglodytes
پایندگی: گونهی رو به نابودی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: غارها و سبزهزارهای کوهستان چیمانیمانی در شرق کشور زیمبابوه در جنوب شرقی قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۲/۵ سانتیمتر
نگاره: Francois Becker
نام: قورباغهی جیغکش بوتهای Bush squeaker
نام علمی: Arthroleptis wahlbergii
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای خشک گرمسیری یا نیمهگرمسیری، درختچهزارهای نمناک گرمسیری یا نیمهگرمسیری، کشتزارها، باغهای روستایی، منطقههای شهری و جنگلهای پیشین ویران شدهی کرانههای شرقی کشور آفریقای جنوبی در جنوب قارهی آفریقا
اندازه: -
نگاره: Courtney Hundermark
نام: قورباغهی جیغکش ساده Plain squeaker
نام علمی: Arthroleptis xenochirus
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: سبزهزارهای باز نزدیک جویبارها و تکههای جنگلی کشورهای آنگولا، جمهوری دموکراتیک کنگو، مالاوی و زامبیا در مرکز و جنوب قارهی آفریقا
اندازه: -
نگاره: Ryanvanhuyssteen
نام: قورباغهی جیغکش کوتوله Dwarf squeaker
نام علمی: Arthroleptis xenodactyloides
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای دشت و کوهستانی، درختزارهای انبوه، سبزهزارها و باتلاقهای شرق کشور زیمبابوه و مالاوی، مرکز موزامبیک، شرق زامبیا، شمال و شمال شرقی تانزانیا و جنوب شرقی کنیا در جنوب شرقی قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۱/۶ تا ۲ سانتیمتر برای نرها و ۱/۹ تا ۲/۳ سانتیمتر برای مادهها
نگاره: L. Mahler and B. Zimkus
سردهی قورباغههای انگشتدراز Cardioglossa
نام: قورباغهی انگشتدراز برازنده Elegant long-fingered frog
نام علمی: Cardioglossa elegans
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای دشت نمناک و جنگلهای ویران شدهی جنوب غربی کشور کامرون، گینهی استوایی و جنوب و مرکز گابن در غرب قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۲/۳ تا ۲/۹ سانتیمتر برای نرها و ۲/۸ تا ۳/۷ سانتیمتر برای مادهها
نگاره: Maël Dewynter
نام: قورباغهی انگشتدراز گینهی استوایی Equatorial Guinea long-fingered frog
نام علمی: Cardioglossa escalerae
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای دشت نمناک گرمسیری یا نیمهگرمسیری و جنگلهای پیشین ویران شدهی جنوب کشور کامرون، گینهی استوایی، جنوب جمهوری آفریقای مرکزی و شمال جمهوری دموکراتیک کنگو در غرب و مرکز قارهی آفریقا
اندازه: -
نگاره: Marius Burger
نام: قورباغهی انگشتدراز ریو بنیتو Rio Benito long-fingered frog
نام علمی: Cardioglossa gracilis
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای دشت نمناک و کوهستانی نمناک گرمسیری یا نیمهگرمسیری جنوب شرقی کشور نیجریه، جنوب کامرون، گینهی استوایی، گابن، شمال جمهوری کنگو، جمهوری آفریقای مرکزی و شمال غربی جمهوری دموکراتیک کنگو در غرب و مرکز قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۳/۷ سانتیمتر
نگاره: Gregor Jongsma
زیرخانوادهی شبیان Astylosterninae
سردهی قورباغههای شب Astylosternus
نام: قورباغهی شب رودخانهی بنیتو Benito River night frog
نام علمی: Astylosternus batesi
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای دشت نمناک گرمسیری یا نیمهگرمسیری و جنگلهای پیشین ویران شدهی جنوب کشور کامرون، گینهی استوایی، گابن، جنوب غربی جمهوری آفریقای مرکزی، جمهوری کنگو و غرب جمهوری دموکراتیک کنگو در غرب و مرکز قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۴/۵ تا ۵/۳ سانتیمتر برای نرها و ۷/۳ سانتیمتر برای مادهها
نگاره: Marius Burger
نام: قورباغهی شب غربی Western night frog
نام علمی: Astylosternus occidentalis
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای جنوب کشور گینه، سیرالئون، لیبریا و غرب ساحل عاج در غرب قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۴/۴ تا ۶/۲ سانتیمتر برای نرها و ۴/۷ تا ۶/۵ سانتیمتر برای مادهها
نگاره: Matthieu Berroneau
سردهی Nyctibates
نام: قورباغهی شب جنوبی Southern night frog
نام علمی: Nyctibates corrugatus
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای جنوب شرقی کشور نیجریه، جنوب غربی کامرون و گینهی استوایی در غرب قارهی آفریقا
اندازه: -
نگاره: Daniel Portik
سردهی Scotobleps
نام: قورباغهی جنگلی گابن Gaboon forest frog
نام علمی: Scotobleps gabonicus
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای بارانی دشت شرق کشور نیجریه، غرب جمهوری دموکراتیک کنگو، غرب و جنوب غربی کامرون، گینهی استوایی و غرب گابن در غرب قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۵/۷ سانتیمتر
نگاره: Xavier Rufray
سردهی Trichobatrachus
نام: قورباغهی مودار (ولورین) Hairy frog
نام علمی: Trichobatrachus robustus
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای دشت نمناک گرمسیری یا نیمهگرمسیری، کشتزارها و جنگلهای پیشین ویران شدهی کشورهای کامرون، جمهوری دموکراتیک کنگو، گینهی استوایی، گابن و نیجریه در غرب و مرکز قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۱۰ تا ۱۳ سانتیمتر برای نرها و ۸ تا ۱۱ سانتیمتر برای مادهها
نگاره: Paul Starosta
زیرخانوادهی چشمدرشتیان Leptopelinae
سردهی قورباغههای چشمدرشت Leptopelis
نام: قورباغهی درختی نقرهای Silvery tree frog
نام علمی: Leptopelis argenteus
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: درختزارها و بوتهزارهای گرمدشتهای شرق کشورهای کنیا و تانزانیا، موزامبیک، جنوب مالاوی و شرق زیمبابوه در شرق و جنوب شرقی قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۲/۹ تا ۳/۳ سانتیمتر برای نرها و ۴/۵ تا ۵/۲ سانتیمتر برای مادهها
نگاره: Stephen Zozaya
نام: قورباغهی درختی اوبری Aubry's tree frog
نام علمی: Leptopelis aubryi
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای جنوب شرقی کشور نیجریه، کامرون، جمهوری آفریقای مرکزی، گینهی استوایی، گابن، جمهوری کنگو، غرب و شمال جمهوری دموکراتیک کنگو و آنگولا در غرب و مرکز قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۳/۳ تا ۳/۹ سانتیمتر برای نرها و ۴/۴ تا ۵/۴ سانتیمتر برای مادهها
نگاره: Loïc Denès
نام: قورباغهی درختی بوکَژ Bocage's tree frog
نام علمی: Leptopelis bocagii
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: سبزهزارها و گرمدشتهای خشک و نمناک کشورهای آنگولا، بوروندی، کامرون، جمهوری دموکراتیک کنگو، اتیوپی، کنیا، نامیبیا، رواندا، تانزانیا، زامبیا و زیمبابوه در قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۵ سانتیمتر برای نرها و ۵/۸ سانتیمتر برای مادهها
نگاره: Timothy J. Colston
نام: قورباغهی درختی جنگلی ویکتوریا Victoria forest treefrog
نام علمی: Leptopelis boulengeri
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای بارانی انبوه جنوب شرقی کشور نیجریه، جنوب کامرون، گینهی استوایی، گابن، جمهوری کنگو و غرب جمهوری دموکراتیک کنگو در غرب و مرکز قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۳/۷ تا ۴/۸ سانتیمتر برای نرها و ۶ تا ۸/۱ سانتیمتر برای مادهها
نگاره: Joel Sartore
نام: قورباغهی درختی جنگلی کامرون Cameroon forest tree frog
نام علمی: Leptopelis brevirostris
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای بارانی دشت جنوب شرقی کشور نیجریه، کامرون، گینهی استوایی، گابن و شمال غربی جمهوری کنگو در غرب قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۳/۸ تا ۴/۵ سانتیمتر برای نرها و ۴/۹ تا ۶/۴ سانتیمتر برای مادهها
نگاره: Bernard DUPONT
گونههای خانوادهی قورباغههای جیرجیری (بخش نخست) - (بخش دوم)
بنمایگان: wikipedia - animaldiversity - amphibiaweb
گردآوری: فرتورچین