خانواده‌ی تک‌دندانان یا شبه‌نهنگیان Monodontidae، خانواده‌ای از زیرراسته‌ی نهنگ‌اسب‌آبی‌سانیان، از راسته‌ی جفت‌سم‌سانان و از رده‌ی پستانداران هستند. به جانورانی همچون اسب‌ها، کرگدن‌ها و تاپیرها که دارای یک سُم هستند، تک‌سم‌سانان و به جانورانی همانند گاوها، گوزن‌ها و بزها که دارای یک جفت سُم هستند، جفت‌سم‌سانان گفته می‌شود. در این خانواده تنها ۲ گونه‌ی نهنگ سفید و شبه‌نهنگ تک‌شاخ جای دارند. گونه‌های خانواده‌ی تک‌دندانان در کرانه‌ها و منطقه‌های یخی اقیانوس یخ‌بسته‌ی شمالی زندگی می‌کنند. این جانوران بدنی دوکی‌مانند، سری گوی‌مانند و کوچک، پیشانی برآمده و چشمانی کوچک دارند. همچنین آنان دارای پوزه‌ای کوتاه و گاه بدون پوزه هستند. گونه‌های خانواده‌ی تک‌دندانان دو باله‌ی سینه‌ای و یک باله‌ی دُمی دارند. آنان باله‌ی پشتی ندارند، ولی در پشت‌شان خمیدگی کوچکی دیده می‌شود که در شبه‌نهنگ تک‌شاخ آشکارتر است. نهنگ‌های سفید دارای ۸ تا ۹ دندان در هر سوی آرواره‌های‌شان هستند. ولی شبه‌نهنگ‌های تک‌شاخ تنها دارای ۲ دندان در آرواره‌ی بالایی‌شان هستند. دندان سمت چپ این نهنگ عاج‌مانند و مارپیچ است و ۱/۵ تا ۳ متر رشد می‌کند. پیشانی برآمده‌ی این جانوران خربزه‌ای نام دارد که آنان را در پدیدآوردن امواج صوتی و پژواک‌یابی یاری می‌کند. این نهنگ‌ها به‌جای بینی، دارای یک سوراخ دم‌وبازدم هستند. گونه‌های خانواده‌ی تک‌دندانان دارای حس بینایی و شنوایی نیرومند و بدون حس بویایی هستند. همچنین همه‌ی آنان گوشتخوار و گروه‌زیست هستند. در این نوشته با ۲ گونه‌ی این خانواده آشنا می‌شویم.
چند نکته برای آشنایی بیشتر با آب‌بازسانان: رده‌بندی آرایه‌شناختی خانواده‌ی تک‌دندانان بدین‌گونه است:
فرمان‌رو: جانوران Animal
شاخه: طنابداران Chordate
رده: پستانداران Mammal
راسته: جفت‌سم‌سانان Artiodactyl
زیرراسته: نهنگ‌اسب‌آبی‌سانیان Whippomorpha
فروراسته: آب‌بازسانان Cetacea
خردراسته: نهنگان دندان‌دار Odontoceti
خانواده: تک‌دندانان Monodontidae
آب‌بازسانان Cetacea، فروراسته‌ای از پستانداران هستند که دربرگیرنده‌ی نهنگ‌ها، دلفین‌ها و گرازماهیان می‌شود. این جانوران با چگونگی زیست در آب سازگار شده و در بیشتر آب‌های آزاد جهان و چندین رودخانه‌ی بزرگ زندگی می‌کنند. آب‌بازسانان بازماندگان خانواده‌ی نابود شده‌ی رائوایان Raoellidae هستند که در دوره‌ی ائوسن میانه در جنوب و جنوب شرقی قاره‌ی آسیا (هند و پاکستان کنونی) زندگی می‌کردند. ائوسن میانه یکی از دوران زمین‌شناسی است که به ۴۸/۶ تا ۳۷/۲ میلیون سال پیش گفته می‌شود. نخستین آب‌بازسانان برای بهره‌گیری از خوراک دریاها و رودخانه‌ها پا به درون آب گذاشتند. اگرچه گمان می‌رود که برای رهایی از پرتو فروسرخ خورشید تن به آب زده باشند. به هر روی، با رفتن آنان به دریاها و رودخانه‌ها، وابستگی آنان به زیستگاه آبی بیشتر و بیشتر شد و سرانجام بدن آنان برای سازگاری بیشتر با زندگی در آب دگرگونی‌های بنیادین کرد.
آب‌بازسانان به دو خردراسته‌ی نهنگان دندان‌دار و نهنگان بی‌دندان بخش‌بندی می‌شوند. نهنگان دندان‌دار همانند نهنگ عنبر، دلفین‌ها و گرازماهی‌ها در دهان خود دندان دارند و از آن برای شکار ماهی و ماهی مرکب و دیگر جانداران دریایی بهره می‌برند. آنان خوراک را به‌جای جویدن، به‌یکباره فرو می‌برند. نهنگان بی‌دندان نیز در دهان خود به‌جای دندان، صفحه‌های شانه‌ای دارند که از جنس کراتین ساخته شده‌اند و کار آن‌ها پالایش آب و به‌دام انداختن جانداران ریزی همانند کریل‌هاست. همه‌ی آب‌بازسانان، گوشتخوار و شکارگرند. نهنگان دندان‌دار، نخست ماهیان و سرپایان و دوم سخت‌پوستان و دوکفه‌ای‌ها را می‌خورند. نهنگان بی‌دندان نیز، نخست کریل‌ها و پلانکتون‌ها و دوم سخت‌پوستان و دیگر بی‌مهرگان را خوراک خود می‌سازند.
آب‌بازسانان پستاندارند و نزدیک‌ترین خویشاوندان آنان اسب‌های آبی هستند. برخی از نشانه‌های پستاندار بودن آب‌بازسانان بر این پایه‌اند: خون‌گرم بودن، دم‌وبازدم از راه شش، شیردهی به نوزادان و درآوردن مو (هرچند به اندازه‌ای کم). در بیشتر گونه‌های نهنگ‌ها، ماده‌ها از نرها بزرگ‌ترند. بدن آب‌بازسانان دوکی‌مانند است و دست‌های آنان به‌مانند باله درآمده است. این باله‌ها هر کدام چهار انگشت دارند. باله‌های کوچک پشتی آنان اندامی کاهش یافته هستند و در درازای فرگشت، ساختار و کاربرد آن‌ها ساده‌تر شده است. این باله‌های پشتی به ستون مهره‌ها نچسبیده‌اند و در درون بدن پنهان هستند. این جانوران کم‌وبیش بی‌مو هستند و لایه‌ای کلفت از پیه یا چربی در زیر پوست‌شان دارند. این لایه‌ی چربی که پُر از رگ‌های خونی‌ست، توانایی شنا در آب‌های سرد و توانایی شناور بودن در آب را به آنان می‌دهد. افزون بر این، این لایه‌ی چربی انرژی‌ای که نهنگ‌ها در زمان کوچ نیاز دارند را برای‌شان فراهم کرده و همچنین آنان را در برابر آب و هوای خشن و شکارگران نگهداری می‌کند.
آب‌بازسانان به‌جای بینی، دارای سوراخ دم‌وبازدم هستند. نهنگان دندان‌دار یک سوراخ دم‌وبازدم و نهنگان بی‌دندان دو سوراخ دم‌وبازدم دارند. سوراخ دم‌وبازدم لوله‌ای بالای سر آب‌بازسانان است که آنان با هر بار آمدن به روی آب، با آن دم‌وبازدم انجام می‌دهند. از آن‌جا که این سوراخ در بالای سر این جانوران جای گرفته، نهنگ‌ها برای انجام دم‌وبازدم نیازی به بیرون آوردن کامل سر از آب ندارند. در فرایند دَم، هوای دارای اکسیژن به درون شُش‌ها کشیده می‌شود و در بازدَم، فواره‌ای از آب بدون اکسیژن، از سوراخ دم‌وبازدم بیرون می‌رود.
پیشانی برآمده‌ی نهنگان دندان‌دار همچون دلفین‌ها، خربزه‌ای نام دارد که آنان را در پدیدآوردن امواج صوتی و پژواک‌یابی یاری می‌کند. دلفین‌ها با پیشانی برآمده‌ی خود امواجی صوتی پدید می‌آورند که پژواک آن‌ها از راه گیرنده‌های صوتی درون آرواره‌های‌شان دریافت می‌شود. پژواک‌یابی روشی بر پایه‌ی به‌کارگیری سونار یا ناوبری و فاصله‌یابی صوتی است که این جانوران برای موقعیت‌یابی، جهت‌یابی و یافتن شکار از آن بهره می‌برند. آنان صدایی را به پیرامون خود می‌فرستند و سپس با گوش دادن و بررسی پژواک آن، از جای اشیاء پیرامون خود آگاه می‌شوند.
سرده‌ی قناری‌های دریا Delphinapterus
نام: نهنگ سفید (نهنگ بلوگا) Beluga whale
نام علمی: Delphinapterus leucas
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: ژرفای ۱ تا ۸۰۰ متری آب‌های شمالگانی و زیرشمالگانی، میان مدارهای ۷۶ درجه‌ی شمالی تا ۸۰ درجه‌ی شمالی از عرض جغرافیایی
اندازه: وزن ۱۱۰۰ تا ۱۶۰۰ (گاه ۱۹۰۰) کیلوگرم برای نرها و ۷۰۰ تا ۱۲۰۰ کیلوگرم برای ماده‌ها، سر و بدن به درازای ۳/۵ تا ۵/۵ متر برای نرها و ۳ تا ۴/۱ متر برای ماده‌ها (نرها ۲۵ درصد بزرگ‌ترند.)
نگاره: Chris Howes
(آشنایی بیشتر با نهنگ سفید یا نهنگ بلوگا)
سرده‌ی تک‌دندان‌ها Monodon
نام: شبه‌نهنگ تک‌شاخ Narwhal
نام علمی: Monodon monoceros
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: ژرفای ۱ تا ۹۰۰ متری آب‌های شمالگانی کشورهای کانادا و روسیه و همچنین جزیره‌ی گرینلند وابسته به کشور دانمارک، میان مدارهای ۷۰ درجه‌ی شمالی تا ۸۰ درجه‌ی شمالی از عرض جغرافیایی
اندازه: وزن ۸۰۰ تا ۱۶۰۰ کیلوگرم، سر و بدن به درازای ۳ تا ۵/۵ متر (نرها ۷۰ سانتی‌متر درازتر و بیش از ۷۵ درصد سنگین‌ترند.)
نگاره: Dotted Yeti
(آشنایی بیشتر با شبه‌نهنگ تک‌شاخ)
بن‌مایگان: wikipedia - animaldiversity
گردآوری: فرتورچین
