خانوادهی آفتابپرستان Chamaeleonidae، خانوادهای از زیرراستهی مارمولکسانیان، از راستهی پولکداران و از ردهی خزندگان هستند. از برجستهترین گونههای این خانواده میتوان آفتابپرستهای ناماکا، پلنگی، تارزان، تیمون، پردهدار، پانتر، تاجدار، جکسون و سهشاخ اوسامبارا را نام برد. بیشتر گونههای خانوادهی آفتابپرستان در زیر صحرای بزرگ آفریقا و جزیرهی ماداگاسکار زندگی میکنند. هرچند شمار کمی در شمال قارهی آفریقا، جنوب اروپا، جنوب آسیا تا سریلانکا، منطقهی خاورمیانه و چندین جزیرهی کوچک غرب اقیانوس هند نیز یافت میشوند. آفتابپرستها در جنگلهای بارانی گرمسیری و کوهستانی، گرمدشتها و گاهی بیابانها و سبزدشتها زندگی میکنند.
این جانوران بدنی باریک، پهن، فشرده و پوشیده از پولک، چشمانی برجسته، زبانی دراز و چسبناک، دُمی دراز و دستها و پاهایی کوتاه با انگشتانی پنجهدار دارند. آفتابپرستها چشمانی برجسته و بیرون آمده با توانایی دید ۳۶۰ درجه دارند. آنان میتوانند هر چشم خود را جدا از یکدیگر حرکت داده و دو سوی ناهمسان را نگاه کنند. آفتابپرستها بینایی بسیار خوبی دارند، بهگونهای که میتوانند پرتو فرابنفش را ببینند. این جانوران با آنکه بینایی خوبی دارند، ولی از آنجا که گوش بیرونی ندارند، شنوایی آنان کمتوان است. گسترهی شنوایی آفتابپرستها میان ۲۰۰ تا ۶۰۰ هرتز است، ولی گسترهی شنوایی آدمیان میان ۲۰ تا ۲۰۰۰۰ هرتز است. این جانوران زبان چسبندهی درازی دارند. درازای این زبان ۱/۵ تا ۲ برابر درازای پوزه تا پایهی دُم آنهاست. آفتابپرستها زبان خود را به بیرون پرتاب میکنند و با آن حشرات را شکار میکنند. زبان ماهیچهای و نیرومند آنان میتواند با سرعت ۰/۰۷ ثانیه به شکار رسیده و با گرفتن آن بهسوی دهان بازگردد. آفتابپرستها آهسته حرکت میکنند. آنان پاهایی کوتاه و انبرکمانند دارند. هر یک از پاهای این جانوران پنج انگشت پنجهدار دارند. این پنجهها آنان را در هنگام بالا رفتن از درختان و تختهسنگها یاری میکنند. همچنین آنان دُمی باریک و بلند دارند. این جانوران دُم خود را به دور شاخهها میپیچند و جابهجا میشوند. این دُم همانند دستها توانایی گرفتن دارد.
گونههای خانوادهی آفتابپرستان میتوانند به سرعت رنگ بدن خود را به رنگهای گوناگونی همچون صورتی، سرخ، نارنجی، سبز، سیاه، بنفش، قهوهای، زرد و یا ترکیبی از اینها دگرگون کنند. آنان این کار را در نورها، دماها و رفتارهای گوناگون انجام میدهند. آفتابپرستها در نور، بهرنگهای روشن درمیآیند تا نور از پوستشان بازتاب یابد. پوست آنان در دمای پایین بهرنگهای تیره درمیآید تا گرمای بیشتری از نور خورشید دریافت کند. همچنین پوست آنان در هنگام نگرانی و خشم بهرنگ زرد یا سرخ درمیآید. آفتابپرست برگی نوسی هارا با درازای ۳ سانتیمتر و آفتابپرست غولپیکر مالاگاسی با درازای ۶۸ سانتیمتر، کوچکترین و بزرگترین گونههای خانوادهی آفتابپرستان بهشمار میروند. در این نوشته که به بخش نخست خانوادهی آفتابپرستان میپردازد با ۲۷ گونه (از ۱۳۵ گونه) آشنا میشویم.
چند نکته برای آشنایی بیشتر با مارمولکها: بیشتر مارمولکها دارای ۴ دست و پا هستند و با شیوهی گام برداشتن، جابهجا میشوند. شمار اندکی از آنان مانند مارمولکهای بیپا، دست و پا ندارند و همانند مارها هستند. برخی از مارمولکها همچون مارمولکهای پرنده دارای توانایی گونهای پرواز بهنام گلاید کردن یا سُر خوردن هستند. آنان در این روش میتوانند تا ۶۰ متر پرواز کنند. برخی دیگر از مارمولکها میتوانند رو دو پای خود بایستند و بدوند. مارمولکهای باسیلیسک نیز این توانایی را دارند که روی آب بدوند. بدن مارمولکها پوشیده از پولک است. پولکها از بخار شدن آب بدن جلوگیری میکنند و بدینگونه مارمولک میتواند در زیستگاههای خشک نیز زندگی کند. مارمولکها جانورانی خونسرد بوده و نمیتوانند دمای بدن خود را تنظیم کنند. آنان برای دریافت گرما به خورشید وابسته هستند. از همین روی جانورانی روزگرد هستند (بهجز گکوها).
مارمولکها دید پیشرفتهای دارند و میتوانند رنگها را ببینند. برخی از آنان همچون ایگواناها دارای چشم سومی بر روی سر خود هستند. این اندام تنها عدسی و شبکیه داشته و توانایی تصویرسازی ندارد، ولی میتواند تاریکی یا روشنایی و حرکت جانوران شکارگر پیرامون مارمولک را شناسایی کند. مارمولکها برای دفاع در برابر جانوران شکارگر، شیوهها و ابزارهایی همچون زهر، خودوابُری و پوشیدگی یا همرنگی با پیرامون خود را بهکارگیری میکنند. خودوابُری یا بریدن اندام، رفتاری دفاعی است که در ایگواناها دیده میشود. مارمولکها برای فرار از چنگ شکارگران و گیج کردن آنان، یک یا چند اندام بدن خود را وابریده و میاندازند. آنان میتوانند اندام جدا شدهی خود را دوباره بازسازی کنند. بیشتر مارمولکها تخمگذارند. نزدیک به ۲۰ درصد از آنان زندهزا هستند و شمار کمی میتوانند بکرزایی کنند. بکرزایی گونهای زادآوری است که در آن از تخمک بارور نشده، جانوری کامل زاده شود.
زیرخانوادهی Brookesiinae
سردهی آفتابپرستهای برگی Brookesia
نام: آفتابپرست برگی برونو Bruno's Leaf Chameleon
نام علمی: Brookesia brunoi
پایندگی: گونهی در نزدیکی هشدار (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای گرمسیری و نیمهگرمسیری جنوب کشور جزیرهای ماداگاسکار در شرق قارهی آفریقا
اندازه: پوزه تا پایهی دُم به درازای ۴/۶ تا ۵/۳ سانتیمتر، دُم کوتاهتر از این اندازه
نگاره: Amiralles
نام: آفتابپرست برگی برایگو Brygoo's pygmy chameleon
نام علمی: Brookesia brygooi
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای خشک گرمسیری و نیمهگرمسیری جنوب غربی کشور جزیرهای ماداگاسکار در شرق قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۸ سانتیمتر
نگاره: Stephen Zozaya
نام: آفتابپرست برگی کانفیدنس Confidens Leaf Chameleon
نام علمی: Brookesia confidens
پایندگی: گونهی در نزدیکی هشدار (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای کموبیش خشک گرمسیری شمال کشور جزیرهای ماداگاسکار در شرق قارهی آفریقا
اندازه: پوزه تا پایهی دُم به درازای ۱/۸ تا ۲ سانتیمتر برای نرها و ۲ تا ۲/۲ سانتیمتر برای مادهها، دُم به درازای ۱/۱ تا ۱/۴ سانتیمتر برای نرها و ۱/۲ تا ۱/۴ سانتیمتر برای مادهها
نگاره: Frank Glaw
نام: آفتابپرست برگی ناامید Desperate Leaf Chameleon
نام علمی: Brookesia desperata
پایندگی: گونهی رو به نابودی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای دشت گرمسیری و نیمهگرمسیری شمال کشور جزیرهای ماداگاسکار در شرق قارهی آفریقا
اندازه: پوزه تا پایهی دُم به درازای ۲/۵ تا ۳ سانتیمتر، دُم به درازای ۱/۸ سانتیمتر
نگاره: Jorn kohler
نام: آفتابپرست برگی دکاری Decary's leaf chameleon
نام علمی: Brookesia decaryi
پایندگی: گونهی در دسترس آسیب (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای گرمسیری شمال غربی کشور جزیرهای ماداگاسکار در شرق قارهی آفریقا
اندازه: پوزه تا پایهی دُم به درازای ۴/۳ تا ۶ سانتیمتر، دُم به درازای ۲ سانتیمتر
نگاره: Aaron Bloch
نام: آفتابپرست برگی شمالی Northern leaf chameleon
نام علمی: Brookesia ebenaui
پایندگی: گونهی آسیبپذیر (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای بارانی شمال کشور جزیرهای ماداگاسکار در شرق قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۷ سانتیمتر
نگاره: Paula Strickland
نام: آفتابپرست برگی ماروججی Marojejy leaf chameleon
نام علمی: Brookesia griveaudi
پایندگی: گونهی در نزدیکی هشدار (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای گرمسیری و نیمهگرمسیری شمال شرقی کشور جزیرهای ماداگاسکار در شرق قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۱۱ سانتیمتر
نگاره: Madcham.de
نام: آفتابپرست برگی ناتورل Naturelle leaf chameleon
نام علمی: Brookesia karchei
پایندگی: گونهی در دسترس آسیب (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای نمناک گرمسیری شمال کشور جزیرهای ماداگاسکار در شرق قارهی آفریقا
اندازه: پوزه تا پایهی دُم به درازای ۳ سانتیمتر، دُم به درازای ۲/۱ سانتیمتر
نگاره: Madcham.com
نام: آفتابپرست برگی نوسی هارا Nosy Hara leaf chameleon
نام علمی: Brookesia micra
پایندگی: گونهی در نزدیکی هشدار (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای شمال کشور جزیرهای ماداگاسکار در شرق قارهی آفریقا
اندازه: پوزه تا پایهی دُم به درازای ۱/۶ سانتیمتر، دُم به درازای ۱/۴ سانتیمتر (کوچکترین آفتابپرست جهان)
نگاره: Ken Behrens
نام: آفتابپرست برگی مینت Minute leaf chameleon
نام علمی: Brookesia minima
پایندگی: گونهی در دسترس آسیب (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای بارانی شمال کشور جزیرهای ماداگاسکار در شرق قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۳/۴ سانتیمتر برای نرها و ۲/۸ سانتیمتر برای مادهها
نگاره: Charles Sharp
نام: آفتابپرست نانو Nano chameleon
نام علمی: Brookesia nana
پایندگی: گونهی بررسی نشده (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای بارانی کوهستانی شمال کشور جزیرهای ماداگاسکار در شرق قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۲/۲ سانتیمتر برای نرها و ۲/۹ سانتیمتر برای مادهها
نگاره: Frank Glaw
نام: آفتابپرست برگی آنتسینگی Antsingy leaf chameleon
نام علمی: Brookesia perarmata
پایندگی: گونهی در دسترس آسیب (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای خشک و برگریز غرب کشور جزیرهای ماداگاسکار در شرق قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۱۱ سانتیمتر
نگاره: David d'O
نام: آفتابپرست کوتولهی پیریرا Peyrieras's pygmy chameleon
نام علمی: Brookesia peyrierasi
پایندگی: گونهی در دسترس آسیب (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای نمناک گرمسیری و نیمهگرمسیری شمال شرقی کشور جزیرهای ماداگاسکار در شرق قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۴ سانتیمتر
نگاره: Larry Kay
نام: آفتابپرست برگی رامانانتسوا Ramanantsoa's Leaf Chameleon
نام علمی: Brookesia ramanantsoai
پایندگی: گونهی در دسترس آسیب (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای گرمسیری و نیمهگرمسیری شرق کشور جزیرهای ماداگاسکار در شرق قارهی آفریقا
اندازه: پوزه تا پایهی دُم به درازای ۴/۱ تا ۴/۴ سانتیمتر، دُم کوتاهتر از این اندازه
نگاره: Stephen Zozaya
نام: آفتابپرست برگی پلیتد Plated leaf chameleon
نام علمی: Brookesia stumpffi
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای گرمسیری و نیمهگرمسیری شمال غربی کشور جزیرهای ماداگاسکار در شرق قارهی آفریقا
اندازه: پوزه تا پایهی دُم به درازای ۴/۷ سانتیمتر، دُم به درازای ۳/۳ تا ۳/۹ سانتیمتر
نگاره: Ferdy Timmerman
نام: آفتابپرست برگی قهوهای Brown leaf chameleon
نام علمی: Brookesia superciliaris
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای گرمسیری شرق کشور جزیرهای ماداگاسکار در شرق قارهی آفریقا
اندازه: پوزه تا پایهی دُم به درازای ۵/۳ سانتیمتر برای نرها و ۵/۲ سانتیمتر برای مادهها، دُم به درازای ۴/۲ سانتیمتر برای نرها و ۳/۳ سانتیمتر برای مادهها
نگاره: Rob Schell
نام: آفتابپرست برگی پرینت Perinet leaf chameleon
نام علمی: Brookesia therezieni
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای گرمسیری و نیمهگرمسیری شمال شرقی کشور جزیرهای ماداگاسکار در شرق قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۹ سانتیمتر
نگاره: Neomorphus
نام: آفتابپرست برگی دومرگ Domergue's leaf chameleon
نام علمی: Brookesia thieli
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای نمناک گرمسیری و نیمهگرمسیری شرق کشور جزیرهای ماداگاسکار در شرق قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۷/۳ سانتیمتر
نگاره: Charles Sharp
نام: آفتابپرست برگی کوه آمبر Mount d'Ambre leaf chameleon
نام علمی: Brookesia tuberculata
پایندگی: گونهی آسیبپذیر (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای نمناک گرمسیری و نیمهگرمسیری شمال کشور جزیرهای ماداگاسکار در شرق قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۲/۵ تا ۳/۵ سانتیمتر
نگاره: Charles Sharp
نام: آفتابپرست برگی رودخانهی لاراکا Laraka River leaf chameleon
نام علمی: Brookesia vadoni
پایندگی: گونهی آسیبپذیر (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای نمناک گرمسیری و نیمهگرمسیری شمال شرقی کشور جزیرهای ماداگاسکار در شرق قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۵/۸ سانتیمتر
نگاره: Madcham.de
سردهی Palleon
نام: آفتابپرست برگی کشیده Elongate leaf chameleon
نام علمی: Palleon lolontany
پایندگی: گونهی در نزدیکی هشدار (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای شمال کشور جزیرهای ماداگاسکار در شرق قارهی آفریقا
اندازه: -
نگاره: Axel Strauß
زیرخانوادهی Chamaeleoninae
سردهی آفتابپرستهای کندرو Bradypodion
نام: آفتابپرست کوتولهی اسوارتبرگ Swartberg dwarf chameleon
نام علمی: Bradypodion atromontanum
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: درختچهزارهای ایالت کِیپ غربی کشور آفریقای جنوبی در جنوب قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۱۲ سانتیمتر
نگاره: Tyrone James Ping
نام: آفتابپرست کوتولهی بیریش Beardless Dwarf Chameleon
نام علمی: Bradypodion barbatulum
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: ایالت کِیپ شرقی کشور آفریقای جنوبی در جنوب قارهی آفریقا
اندازه: -
نگاره: Tyrone James Ping
نام: آفتابپرست کوتولهی دلینزا Dhlinza dwarf chameleon
نام علمی: Bradypodion caeruleogula
پایندگی: گونهی در دسترس آسیب (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگل دلینزا در استان کوازولو-ناتال کشور آفریقای جنوبی در جنوب قارهی آفریقا
اندازه: -
نگاره: Tyrone James Ping
نام: آفتابپرست کوتولهی ترانسکی Transkei dwarf chameleon
نام علمی: Bradypodion caffer
پایندگی: گونهی در دسترس آسیب (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای ایالت کِیپ شرقی کشور آفریقای جنوبی در جنوب قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۱۶ سانتیمتر، دُم یک دوم درازای بدن
نگاره: Theo Busschau
نام: آفتابپرست کوتولهی نيسنا Knysna dwarf chameleon
نام علمی: Bradypodion damaranum
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلها و باغهای کرانههای جنوبی ایالتهای کِیپ غربی و کِیپ شرقی کشور آفریقای جنوبی در جنوب قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۱۸ سانتیمتر، دُم یک دوم درازای بدن
نگاره: Tyrone James Ping
نام: آفتابپرست کوتولهی دراکنزبرگ Drakensberg dwarf chameleon
نام علمی: Bradypodion dracomontanum
پایندگی: گونهی در نزدیکی هشدار (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای استان کوازولو-ناتال کشور آفریقای جنوبی در جنوب قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر، دُم یک دوم درازای بدن
نگاره: Nick Evans
گونههای خانوادهی آفتابپرستان (بخش نخست) - (بخش دوم) - (بخش سوم) - (بخش چهارم) - (بخش پنجم)
بنمایگان: wikipedia - animaldiversity
گردآوری: فرتورچین