خانواده‌ی دلفینان رودخانه Platanistidae، خانواده‌ای از زیرراسته‌ی نهنگ‌اسب‌آبی‌سانیان، از راسته‌ی جفت‌سم‌سانان و از رده‌ی پستانداران هستند. به جانورانی همچون اسب‌ها، کرگدن‌ها و تاپیرها که دارای یک سُم هستند، تک‌سم‌سانان و به جانورانی همانند گاوها، گوزن‌ها و بزها که دارای یک جفت سُم هستند، جفت‌سم‌سانان گفته می‌شود. در این خانواده تنها ۲ گونه‌ی دلفین رودخانه‌ی گنگ و دلفین رودخانه‌ی سند جای دارند. گونه‌های خانواده‌ی دلفینان رودخانه در رودهای گنگ و سند در شمال شبه‌قاره‌ی هند زندگی می‌کنند. این جانوران بدنی دوکی‌مانند و تنومند، گردنی نرمش‌پذیر، پیشانی برآمده و پوزه‌ای دراز و منقارمانند دارند. همچنین آنان دو باله‌ی سینه‌ای، یک باله‌ی پشتی سه‌گوش و یک باله‌ی دُمی دارند. رنگ پوست آنان خاکستری تا قهوه‌ای گراینده به خاکستری است؛ هرچند پوزه و پیرامون آن می‌تواند به رنگ صورتی باشد. این دلفین‌ها دندان‌های بلند و بسیار تیزی در هر دو آرواره‌ی بالا و پایین‌شان دارند. این دندان‌ها در زمان بسته بودن دهان‌شان نیز دیده می‌شود. گونه‌های خانواده‌ی دلفینان رودخانه دید خوبی ندارند، زیرا چشمان آنان بسیار ریز و بدون عدسی است. از همین روی گاهی به آنان دلفین‌های رودخانه‌ای کور گفته می‌شود. پیشانی برآمده‌ی این جانوران خربزه‌ای نام دارد که آنان را در پدیدآوردن امواج صوتی و پژواک‌یابی یاری می‌کند. این دلفین‌ها به‌جای بینی، دارای یک سوراخ دم‌وبازدم هستند. گونه‌های خانواده‌ی دلفینان رودخانه دارای حس بینایی و شنوایی نیرومند و بدون حس بویایی هستند. همچنین همه‌ی آنان گوشتخوار و گروه‌زیست هستند. در این نوشته با ۲ گونه‌ی این خانواده آشنا می‌شویم.
چند نکته برای آشنایی بیشتر با آب‌بازسانان: رده‌بندی آرایه‌شناختی خانواده‌ی دلفینان رودخانه بدین‌گونه است:
فرمان‌رو: جانوران Animal
شاخه: طنابداران Chordate
رده: پستانداران Mammal
راسته: جفت‌سم‌سانان Artiodactyl
زیرراسته: نهنگ‌اسب‌آبی‌سانیان Whippomorpha
فروراسته: آب‌بازسانان Cetacea
خردراسته: نهنگان دندان‌دار Odontoceti
خانواده: دلفینان رودخانه Platanistidae
آب‌بازسانان Cetacea، فروراسته‌ای از پستانداران هستند که دربرگیرنده‌ی نهنگ‌ها، دلفین‌ها و گرازماهیان می‌شود. این جانوران با چگونگی زیست در آب سازگار شده و در بیشتر آب‌های آزاد جهان و چندین رودخانه‌ی بزرگ زندگی می‌کنند. آب‌بازسانان بازماندگان خانواده‌ی نابود شده‌ی رائوایان Raoellidae هستند که در دوره‌ی ائوسن میانه در جنوب و جنوب شرقی قاره‌ی آسیا (هند و پاکستان کنونی) زندگی می‌کردند. ائوسن میانه یکی از دوران زمین‌شناسی است که به ۴۸/۶ تا ۳۷/۲ میلیون سال پیش گفته می‌شود. نخستین آب‌بازسانان برای بهره‌گیری از خوراک دریاها و رودخانه‌ها پا به درون آب گذاشتند. اگرچه گمان می‌رود که برای رهایی از پرتو فروسرخ خورشید تن به آب زده باشند. به هر روی، با رفتن آنان به دریاها و رودخانه‌ها، وابستگی آنان به زیستگاه آبی بیشتر و بیشتر شد و سرانجام بدن آنان برای سازگاری بیشتر با زندگی در آب دگرگونی‌های بنیادین کرد.
آب‌بازسانان به دو خردراسته‌ی نهنگان دندان‌دار و نهنگان بی‌دندان بخش‌بندی می‌شوند. نهنگان دندان‌دار همانند نهنگ عنبر، دلفین‌ها و گرازماهی‌ها در دهان خود دندان دارند و از آن برای شکار ماهی و ماهی مرکب و دیگر جانداران دریایی بهره می‌برند. آنان خوراک را به‌جای جویدن، به‌یکباره فرو می‌برند. نهنگان بی‌دندان نیز در دهان خود به‌جای دندان، صفحه‌های شانه‌ای دارند که از جنس کراتین ساخته شده‌اند و کار آن‌ها پالایش آب و به‌دام انداختن جانداران ریزی همانند کریل‌هاست. همه‌ی آب‌بازسانان، گوشتخوار و شکارگرند. نهنگان دندان‌دار، نخست ماهیان و سرپایان و دوم سخت‌پوستان و دوکفه‌ای‌ها را می‌خورند. نهنگان بی‌دندان نیز، نخست کریل‌ها و پلانکتون‌ها و دوم سخت‌پوستان و دیگر بی‌مهرگان را خوراک خود می‌سازند.
آب‌بازسانان پستاندارند و نزدیک‌ترین خویشاوندان آنان اسب‌های آبی هستند. برخی از نشانه‌های پستاندار بودن آب‌بازسانان بر این پایه‌اند: خون‌گرم بودن، دم‌وبازدم از راه شش، شیردهی به نوزادان و درآوردن مو (هرچند به اندازه‌ای کم). در بیشتر گونه‌های نهنگ‌ها، ماده‌ها از نرها بزرگ‌ترند. بدن آب‌بازسانان دوکی‌مانند است و دست‌های آنان به‌مانند باله درآمده است. این باله‌ها هر کدام چهار انگشت دارند. باله‌های کوچک پشتی آنان اندامی کاهش یافته هستند و در درازای فرگشت، ساختار و کاربرد آن‌ها ساده‌تر شده است. این باله‌های پشتی به ستون مهره‌ها نچسبیده‌اند و در درون بدن پنهان هستند. این جانوران کم‌وبیش بی‌مو هستند و لایه‌ای کلفت از پیه یا چربی در زیر پوست‌شان دارند. این لایه‌ی چربی که پُر از رگ‌های خونی‌ست، توانایی شنا در آب‌های سرد و توانایی شناور بودن در آب را به آنان می‌دهد. افزون بر این، این لایه‌ی چربی انرژی‌ای که نهنگ‌ها در زمان کوچ نیاز دارند را برای‌شان فراهم کرده و همچنین آنان را در برابر آب و هوای خشن و شکارگران نگهداری می‌کند.
آب‌بازسانان به‌جای بینی، دارای سوراخ دم‌وبازدم هستند. نهنگان دندان‌دار یک سوراخ دم‌وبازدم و نهنگان بی‌دندان دو سوراخ دم‌وبازدم دارند. سوراخ دم‌وبازدم لوله‌ای بالای سر آب‌بازسانان است که آنان با هر بار آمدن به روی آب، با آن دم‌وبازدم انجام می‌دهند. از آن‌جا که این سوراخ در بالای سر این جانوران جای گرفته، نهنگ‌ها برای انجام دم‌وبازدم نیازی به بیرون آوردن کامل سر از آب ندارند. در فرایند دَم، هوای دارای اکسیژن به درون شُش‌ها کشیده می‌شود و در بازدَم، فواره‌ای از آب بدون اکسیژن، از سوراخ دم‌وبازدم بیرون می‌رود.
پیشانی برآمده‌ی نهنگان دندان‌دار همچون دلفین‌ها، خربزه‌ای نام دارد که آنان را در پدیدآوردن امواج صوتی و پژواک‌یابی یاری می‌کند. دلفین‌ها با پیشانی برآمده‌ی خود امواجی صوتی پدید می‌آورند که پژواک آن‌ها از راه گیرنده‌های صوتی درون آرواره‌های‌شان دریافت می‌شود. پژواک‌یابی روشی بر پایه‌ی به‌کارگیری سونار یا ناوبری و فاصله‌یابی صوتی است که این جانوران برای موقعیت‌یابی، جهت‌یابی و یافتن شکار از آن بهره می‌برند. آنان صدایی را به پیرامون خود می‌فرستند و سپس با گوش دادن و بررسی پژواک آن، از جای اشیاء پیرامون خود آگاه می‌شوند.
سرده‌ی دلفین‌های رودخانه‌ای جنوب آسیا یا کوردلفین‌ها Platanista
نام: دلفین رودخانه‌ی گنگ (سوسو) Ganges river dolphin
نام علمی: Platanista gangetica
پایندگی: گونه‌ی در دسترس آسیب (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: آب‌های رود گنگ و شاخه‌های آن در کشورهای هند، بنگلادش و نپال در جنوب قاره‌ی آسیا
اندازه: وزن ۵۱ تا ۸۹ کیلوگرم، سر و بدن به درازای ۲۰۰ تا ۴۰۰ سانتی‌متر
نگاره: Ranjan Barthakur
نام: دلفین رودخانه‌ی سند (ایندوس) Indus river dolphin
نام علمی: Platanista minor
پایندگی: گونه‌ی در دسترس آسیب (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: آب‌های رود سند و شاخه‌های آن در کشور پاکستان و همچنین رود بیاس در شمال کشور هند در جنوب قاره‌ی آسیا
اندازه: وزن ۸۴ کیلوگرم، سر و بدن به درازای ۲۰۰ تا ۲۵۰ سانتی‌متر
نگاره: WWF-Pakistan
بن‌مایگان: wikipedia - animaldiversity
گردآوری: فرتورچین
