بیابان لوت - میراث ایران

۰۴ شهریور ۱۴۰۳ میراث جهانی یونسکو میراث ایران

نام: بیابان لوت Lut Desert
یا دشت لوت Dasht-e Lut
گونه: طبیعی
تاریخ ثبت: ۲۰۱۶
شماره‌ی ثبت: ۱۵۰۵
کشور: ایران
جایگاه: استان‌های کرمان، سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی
گستره: ۵۱۸۰۰ کیلومتر مربع
درباره‌ی میراث: بیابان لوت یا دشت لوت، با درازای ۴۸۰ و پهنای ۳۲۰ کیلومتر در جنوب شرقی ایران جای گرفته و سی و سومین بیابان بزرگ جهان است. گستردگی دشت لوت در میراث جهانی یونسکو ۵۱۸۰۰ کیلومتر مربع ثبت شده است، هرچند این بیابان بسیار بزرگ‌تر از این اندازه است؛ ولی از آن‌جا که برجسته‌ترین عناصر شایسته‌ی ثبت در میراث جهانی، در لوت مرکزی جای گرفته‌اند، تنها همین منطقه برای ثبت در میراث جهانی پیشنهاد شده است.
واژه‌ی لوت از واژه‌ی «رُت» گرفته شده و در زبان فارسی به معنای برهنه و تشنه و بی‌آب و گیاه است. برخی «دشت لوت» را «کویر لوت» می‌خوانند و این درست نیست. زیرا دشت لوت بیابان است و کویر بخش کوچکی از گستره‌ی آن را دربرمی‌گیرد. بیابان به جایی با پوشش گیاهی، جانوری و دارای بارندگی کم گفته می‌شود و دشت لوت نیز بیابانی ماسه‌ای و ریگی است. ولی کویر یا نمک‌زار به پست‌ترین بخش‌های درونی منطقه‌های بیابانی که نمک آن فراوان باشد گفته می‌شود. روی هم رفته گستردگی کویر یا نمک‌زار در دشت لوت در برابر زمین‌های ماسه‌ای و ریگی آن، بسیار کم است. از همین روی به‌جای «کویر لوت» باید آن را «دشت لوت» خواند.
پیشینه‌ی شهرنشینی در دشت لوت به هزاره‌ی سوم پیش از میلاد می‌رسد. تاکنون نزدیک به ۳۰۰۰ اثر تاریخی در این بیابان یافت شده است. همچنین این منطقه دربرگیرنده‌ی ده‌ها اثر تاریخی همچون کاروانسراها، قلعه‌ها و آب‌انبارهاست. این بیابان از خشک‌ترین و گرم‌ترین منطقه‌های جهان به‌شمار می‌رود، به‌گونه‌ای که در سال ۲۰۰۵ با بیشینه‌ی دمای ۷۰/۷ درجه‌ی سانتیگراد، گرم‌ترین نقطه بر روی زمین شناخته شد.
برخی منطقه‌های دشت لوت، زیستگاه جانورانی‌ست که در برابر بی‌آبی توان ایستادگی دارند. از برجسته‌ترینِ این جانوران می‌توان مارها، پرندگان لاشه‌خوار، جردها، پامسواکی‌ها، روباه‌ها (از خانواده‌ی سگان)، گربه‌ی شنی و آگاماها (از خانواده‌ی مارمولکان اژدها) را نام برد. همچنین نزدیک به ۷۰ گونه پرنده نیز در دشت لوت شناسایی شده که «زاغ زمینی ایرانی» پرنده‌ی بومی این منطقه به‌شمار می‌رود.
از آن‌جا که چهره‌ی ناهمواری‌های جغرافیایی و پراکندگی آن‌ها در دشت لوت ناهمسان و ناهمگون است، زمین‌شناسان آن را به سه منطقه بخش‌بندی کرده‌اند: لوت شمالی، لوت مرکزی و لوت جنوبی. لوت شمالی پوشیده از شن و ماسه است. لوت مرکزی دربرگیرنده‌ی کلوت‌ها و تپه‌های ماسه‌ای‌ست و لوت جنوبی بیشترین پوشش گیاهی را در خود جای داده است. دشت لوت یکی از شگفت‌انگیزترین ناهمواری‌های بیابانی جهان است. برخی از دیدنی‌ترین آن‌ها بر این پایه‌اند:

«کلوت شهداد» بزرگ‌ترین شهر کلوخی جهان: این کلوت در ۴۰ کیلومتری شمال شرقی شهر شهداد جای گرفته و از دور به‌مانند شهری بزرگ با ساختمان‌های کوتاه و بلند است. این منطقه ۱۴۵ کیلومتر درازا و ۸۰ کیلومتر پهنا دارد و در آن هیچ جانداری زندگی نمی‌کند. در منطقه‌های بیابانی، به برجستگی‌های میان شیارهایی همانند نعل یا U، «کَلوت» یا «یاردانگ» گفته می‌شود. نوک این برجستگی‌ها هموار، سمت رو به باد آن‌ها پُرشیب و سمت دیگر آن‌ها کم‌شیب است.
«ریگ یلان» دربرگیرنده‌ی بلندترین هرم‌های ماسه‌ای جهان: این ریگ در شرق بیابان لوت جای گرفته و برجسته‌ترین و بزرگ‌ترین ریگ ایران به‌شمار می‌رود. این منطقه ۱۶۲ کیلومتر درازا و ۵۲ کیلومتر پهنا دارد و بلندی هرم‌های ماسه‌ای آن به ۴۷۵ متر می‌رسد. «ریگ» یا «اِرگ» به منطقه‌های پهناور و هموار در بیابان گفته می‌شود که دربرگیرنده‌ی تل‌ماسه‌ها یا تپه‌های ماسه‌ای‌ست.
۴۰ مخروط آتشفشان: در غرب دشت لوت ۳ دهانه‌ی آتشفشانی، در اثر فوران‌هایی که که در دوره‌ی کواترنری داشته‌اند، گدازه‌های فراوانی بر روی دشت پراکنده و مخروط‌های کوچکی ساخته‌اند که بلندترین آن‌ها ۵۹۰ متر بلندا دارد. «کواترنری» بخشی از زمان‌بندی زمین‌شناسی‌ست که از ۲/۵ میلیون سال پیش آغاز شده و هنوز دنبال می‌شود.
«گندم‌بریان» دشت‌هایی از گدازه‌های بازالتی: منطقه‌ی «گندم‌بریان» یا «ریگ‌سوخته» در غرب دشت لوت و شمال شهر شهداد جای گرفته و نزدیک به ۴۸۰ کیلومتر مربع گستردگی دارد. این منطقه ۴۸ کیلومتر درازا و ۱۰ کیلومتر پهنا دارد و دربرگیرنده‌ی تپه‌هایی پوشیده از سنگ‌ها و گدازه‌های بازالتی سیاه‌رنگ آتشفشانی‌ست. از آن‌جا که پوشش منطقه‌ی گندم‌بریان سیاه‌رنگ است، دمای هوا نیز به اندازه‌ای بالا می‌رود که هیچ جانداری نمی‌تواند در آن زندگی کند.
«گدار باروت» خاک سیاه‌رنگ گندم‌بریان: در بخش شمالی گندم‌بریان، پهنه‌ای گسترده از ماسه و ریگ با رنگ‌های قهوه‌ای روشن تا خاکستری و سیاه همانند «گدار باروت» جای گرفته است. از آن‌جا خاک این بخش، سیاه و همانند باروت است به آن «گدار باروت» گفته می‌شود.
بزرگ‌ترین نبکاهای جهان: در ۲۰ کیلومتری شهر شهداد، درختچه‌های «گز» در گلدان‌هایی بیابانی جای گرفته‌اند که به آن «نبکا» گفته می‌شود. «نبکا» یا «گلدان ماسه‌ای»، تل‌ماسه‌ای‌ست که همچون گلدان، درختچه‌ی «گز» را دربرگرفته و تا ۱۰ متر بلندا دارد.
بلندترین ربدوهای جهان: ربدوها همانند نبکاها هستند، ولی بزرگ‌تر و پیچیده‌تر هستند. این گلدان‌های ماسه‌ای در غرب دشت لوت جای گرفته‌اند و بلندای آن‌ها به ۱۲ متر می‌رسد.
«هامادا» دشت‌هایی از ریگ: زمین منطقه‌ی «دشت سر» در لوت جنوبی، از سنگ‌های بزرگ و کوچکی همانند سنگ‌فرش پوشیده شده است. «هامادا» یا «دشت ریگی» به دشت سنگی شیب‌دار منطقه‌های بیابانی گفته می‌شود.
رود شور: این رود با درازای ۲۰۰ کیلومتر، از رودهای همیشگی ایران و از شورترین آب‌های جهان است. رود شور از کوه‌های شمال غربی شهر بیرجند سرچشمه می‌گیرد و در کلوت شهداد به زمین فرو می‌رود.