خانوادهی مارمولکان اژدها Agamidae، خانوادهای از زیرراستهی ایگوآناسانیان، از راستهی پولکداران و از ردهی خزندگان هستند. این خانواده دربرگیرندهی ۵۸۲ گونه است که در ۶۴ سرده دستهبندی شدهاند. از برجستهترین گونههای این خانواده میتوان آگاماهای سروزغی، اژدهاهای دمتازیانهای، مارمولکهای پردهدار، اژدهاهای آبی، مارمولکهای خاردار، اژدهاهای ریشدار، مارمولکهای پرنده، آگاماهای شاخدار، اژدهاچههای بادبانی و مارمولکهای خاردم را نام برد. گونههای خانوادهی مارمولکان اژدها در کشور استرالیا، قارهی آفریقا، جنوب آسیا و شمار کمی در جنوب اروپا یافت میشوند. بیشتر گونههای این خانواده در منطقههای گرم، از بیابانهای گرم گرفته تا جنگلهای بارانی گرمسیری زندگی میکنند. این جانوران بدنی باریک و پوشیده از پولک، دُمی دراز و دستها و پاهایی کوتاه با انگشتانی پنجهدار دارند. بسیاری از گونههای این خانواده برای تنظیم دمای بدن خود، اندکی رنگ روی پوست را دگرگون میکنند. همچنین توانایی رفتار دفاعی خودوابُری در گونههای این خانواده دیده نمیشود. همهی گونههای این خانواده گوشتخوارند، ولی برخی از گونهها گاهی گیاهان را نیز میخورند. اژدهای شنی با درازای ۷/۴ سانتیمتر و سوسمار پرهبادبانی امبوینا با درازای ۹۰ تا ۱۱۰ سانتیمتر، کوچکترین و بزرگترین گونههای خانوادهی مارمولکان اژدها بهشمار میروند. در این نوشته که به بخش نخست خانوادهی مارمولکان اژدها میپردازد با ۲۷ گونه (از ۲۶۰ گونه) آشنا میشویم.
چند نکته برای آشنایی بیشتر با مارمولکها: بیشتر مارمولکها دارای ۴ دست و پا هستند و با شیوهی گام برداشتن، جابهجا میشوند. شمار اندکی از آنان مانند مارمولکهای بیپا، دست و پا ندارند و همانند مارها هستند. برخی از مارمولکها همچون مارمولکهای پرنده دارای توانایی گونهای پرواز بهنام گلاید کردن یا سُر خوردن هستند. آنان در این روش میتوانند تا ۶۰ متر پرواز کنند. برخی دیگر از مارمولکها میتوانند رو دو پای خود بایستند و بدوند. مارمولکهای باسیلیسک نیز این توانایی را دارند که روی آب بدوند. بدن مارمولکها پوشیده از پولک است. پولکها از بخار شدن آب بدن جلوگیری میکنند و بدینگونه مارمولک میتواند در زیستگاههای خشک نیز زندگی کند. مارمولکها جانورانی خونسرد بوده و نمیتوانند دمای بدن خود را تنظیم کنند. آنان برای دریافت گرما به خورشید وابسته هستند. از همین روی جانورانی روزگرد هستند (بهجز گکوها).
مارمولکها دید پیشرفتهای دارند و میتوانند رنگها را ببینند. برخی از آنان همچون ایگواناها دارای چشم سومی بر روی سر خود هستند. این اندام تنها عدسی و شبکیه داشته و توانایی تصویرسازی ندارد، ولی میتواند تاریکی یا روشنایی و حرکت جانوران شکارگر پیرامون مارمولک را شناسایی کند. مارمولکها برای دفاع در برابر جانوران شکارگر، شیوهها و ابزارهایی همچون زهر، خودوابُری و پوشیدگی یا همرنگی با پیرامون خود را بهکارگیری میکنند. خودوابُری یا بریدن اندام، رفتاری دفاعی است که در ایگواناها دیده میشود. مارمولکها برای فرار از چنگ شکارگران و گیج کردن آنان، یک یا چند اندام بدن خود را وابریده و میاندازند. آنان میتوانند اندام جدا شدهی خود را دوباره بازسازی کنند. بیشتر مارمولکها تخمگذارند. نزدیک به ۲۰ درصد از آنان زندهزا هستند و شمار کمی میتوانند بکرزایی کنند. بکرزایی گونهای زادآوری است که در آن از تخمک بارور نشده، جانوری کامل زاده شود.
زیرخانوادهی اژدهامارمولکیان Agaminae
سردهی آگاماها Agama
نام: آگامای زمینی Ground agama
نام علمی: Agama aculeata
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: گرمدشتهای خشک، درختچهزارهای خشک نیمهگرمسیری یا گرمسیری، درختچهزارهای دارای پوشش گیاهی بوتهای مدیترانهای و سبزهزارهای خشک نیمهگرمسیری یا گرمسیری کشورهای آنگولا، بوتسوانا، اسواتینی، لسوتو، نامیبیا و آفریقای جنوبی در جنوب قارهی آفریقا
اندازه: پوزه تا پایهی دُم به درازای ۷/۶ تا ۱۰ سانتیمتر، دُم کمی بیش از این اندازه
نگاره: Bernard DUPONT
نام: آگامای سرسرخ آفریقایی African Red-headed Agama
نام علمی: Agama africana
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای دشت نمناک نیمهگرمسیری یا گرمسیری، جنگلهای دارای پوشش گیاهی مانگرو نیمهگرمسیری یا گرمسیری بالاتر از تراز کشندی، گرمدشتهای نمناک، کلانکشتزارها و باغهای روستایی کشورهای ساحل عاج، غنا، گینه، گینهی بیسائو، لیبریا، مالی و سیرالئون در غرب قارهی آفریقا
اندازه: -
نگاره: Sue Milks
نام: آگامای معمولی Common agama
نام علمی: Agama agama
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای خشک نیمهگرمسیری یا گرمسیری، جنگلهای باتلاقی نیمهگرمسیری یا گرمسیری، گرمدشتهای خشک و نمناک، درختچهزارهای خشک نیمهگرمسیری یا گرمسیری، منطقههای صخرهای (پرتگاههای درونبومی و قلههای کوهستانی)، چراگاهها، باغهای روستایی و منطقههای شهری کشورهای آنگولا، بنین، بورکینافاسو، کامرون، جمهوری آفریقای مرکزی، چاد، جمهوری کنگو، جمهوری دموکراتیک کنگو، ساحل عاج، گینهی استوایی، گابن، غنا، گینه، گینهی بیسائو، لیبریا، مالی، موریتانی، نیجر، نیجریه، سنگال و توگو در غرب و مرکز قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۲۵ سانتیمتر برای نرها و ۲۰ سانتیمتر برای مادهها، دُم بیش از یک دوم درازای بدن
نگاره: Philippe BOISSEL
(آشنایی بیشتر با آگامای معمولی)
نام: آگامای آنشیتا Anchieta's agama
نام علمی: Agama anchietae
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: گرمدشتهای خشک و درختچهزارهای خشک نیمهگرمسیری یا گرمسیری کشورهای آنگولا، بوتسوانا، نامیبیا و آفریقای جنوبی در جنوب قارهی آفریقا
اندازه: -
نگاره: Chad Keates
نام: آگامای خاردار گرمسیری Tropical spiny agama
نام علمی: Agama armata
پایندگی: گونهی بررسی نشده (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: درختچهزارهای خشک نیمهگرمسیری یا گرمسیری و درختچهزارهای دارای پوشش گیاهی بوتهای مدیترانهای کشورهای آفریقای جنوبی، موزامبیک، نامیبیا، بوتسوانا، زامبیا، اسواتینی، جنوب جمهوری دموکراتیک کنگو، جنوب غربی کنیا و مرکز تانزانیا در جنوب قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۲۲ سانتیمتر
نگاره: Nick Plumb
نام: آگامای سنگی جنوبی Southern rock agama
نام علمی: Agama atra
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: گرمدشتهای خشک، درختچهزارهای معتدل، درختچهزارهای دارای پوشش گیاهی بوتهای مدیترانهای، سبزهزارهای خشک نیمهگرمسیری یا گرمسیری و سبزهزارهای بلندیهای نیمهگرمسیری یا گرمسیری کشورهای بوتسوانا، لسوتو، نامیبیا و آفریقای جنوبی در جنوب قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۲۵ سانتیمتر
نگاره: Harold Moses
نام: آگامای بیبرون Bibron's agama
نام علمی: Agama bibronii
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: درختچهزارهای خشک نیمهگرمسیری یا گرمسیری، درختچهزارهای دارای پوشش گیاهی بوتهای مدیترانهای، سبزهزارهای خشک نیمهگرمسیری یا گرمسیری، منطقههای صخرهای (پرتگاههای درونبومی و قلههای کوهستانی) و زمینهای کشتپذیر شمال شرقی کشور الجزایر، مراکش، صحرای غربی و شمال موریتانی در شمال غربی قارهی آفریقا
اندازه: پوزه تا پایهی دُم به درازای ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر، دُم به درازای ۱۵ سانتیمتر
نگاره: Alexandre Roux
نام: آگامای مالی Mali agama
نام علمی: Agama boueti
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: گرمدشتهای خشک، درختچهزارهای خشک نیمهگرمسیری یا گرمسیری، منطقههای صخرهای (پرتگاههای درونبومی و قلههای کوهستانی) و بیابانهای داغ کشورهای مالی، موریتانی، نیجر و سنگال در غرب قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۲۲/۲ سانتیمتر، دُم دو سوم درازای بدن
نگاره: Koudiet Laghnem
نام: آگامای سنگی المنتیتا Elmenteita rock agama
نام علمی: Agama caudospinosa
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: گرمدشتهای خشک، سبزهزارهای خشک نیمهگرمسیری یا گرمسیری، دریاچههای آب شیرین همیشگی، دریاچههای قلیایی یا لبشور یا آب شور همیشگی و منطقههای صخرهای (پرتگاههای درونبومی و قلههای کوهستانی) در کشور کنیا در شرق قارهی آفریقا (بیشتر پیرامون دریاچهی المنتیتا)
اندازه: بدن به درازای ۴۵ سانتیمتر
نگاره: Matthieu Berroneau
نام: آگامای اتوشا Etosha agama
نام علمی: Agama etoshae
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: گرمدشتهای خشک و باغهای روستایی شمال کشور نامیبیا در جنوب قارهی آفریقا (بیشتر پارک ملی اتوشا)
اندازه: بدن به درازای ۱۲ تا ۱۵ سانتیمتر، دُم یک دوم درازای بدن
نگاره: Dave
نام: آگامای فنچ Finch's agama
نام علمی: Agama finchi
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: سبزهزارهای خشک نیمهگرمسیری یا گرمسیری و منطقههای صخرهای (پرتگاههای درونبومی و قلههای کوهستانی) در کشورهای جمهوری آفریقای مرکزی، چاد، جمهوری دموکراتیک کنگو، اتیوپی، کنیا و اوگاندا در مرکز قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۲۵ سانتیمتر
نگاره: Cataloging Nature
نام: آگامای خاردار معمولی Common spiny agama
نام علمی: Agama hispida
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: درختچهزارهای خشک نیمهگرمسیری یا گرمسیری و درختچهزارهای دارای پوشش گیاهی بوتهای مدیترانهای غرب کشور آفریقای جنوبی و جنوب غربی کشور نامیبیا در جنوب قارهی آفریقا
اندازه: -
نگاره: Martti Niskanen
نام: آگامای سنگی کرک Kirk's rock agama
نام علمی: Agama kirkii
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: گرمدشتهای خشک و منطقههای صخرهای (پرتگاههای درونبومی و قلههای کوهستانی) در کشورهای بوتسوانا، مالاوی، موزامبیک، تانزانیا، زامبیا و زیمبابوه در جنوب شرقی قارهی آفریقا
اندازه: پوزه تا پایهی دُم به درازای ۸ سانتیمتر، دُم به درازای ۱۳ سانتیمتر
نگاره: D. F. P.
نام: -
نام علمی: Agama lebretoni
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای خشک نیمهگرمسیری یا گرمسیری، گرمدشتهای خشک، باغهای روستایی و منطقههای شهری کشورهای کامرون، گینهی استوایی، گابن و نیجریه در غرب قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۲۵ تا ۳۵ سانتیمتر، دُم دو سوم درازای بدن
نگاره: Denis Barthel
نام: آگامای سنگی کنیایی Kenyan rock agama
نام علمی: Agama lionotus
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: گرمدشتهای خشک، درختچهزارهای خشک نیمهگرمسیری یا گرمسیری، منطقههای صخرهای (پرتگاههای درونبومی و قلههای کوهستانی)، باغهای روستایی، منطقههای شهری و جنگلهای پیشین بهسختی ویران شدهی نیمهگرمسیری یا گرمسیری کشورهای اتیوپی، کنیا، سودان جنوبی، تانزانیا و اوگاندا در شرق قارهی آفریقا
اندازه: -
نگاره: Bruno Conjeaud
نام: آگامای موزامبیک Mozambique agama
نام علمی: Agama mossambica
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: جنگلهای خشک نیمهگرمسیری یا گرمسیری، گرمدشتهای خشک، باغهای روستایی و منطقههای شهری کشورهای مالاوی، موزامبیک، تانزانیا و زیمبابوه در جنوب شرقی قارهی آفریقا
اندازه: -
نگاره: Marius Burger
نام: آگامای سنگی سرتخت موانزا Mwanza flat-headed rock agama
نام علمی: Agama mwanzae
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: گرمدشتهای خشک و نمناک، سبزهزارهای بلندیهای نیمهگرمسیری یا گرمسیری، منطقههای صخرهای (پرتگاههای درونبومی و قلههای کوهستانی) و باغهای روستایی کشورهای بوروندی، رواندا، کنیا و تانزانیا در شرق قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۳۲ سانتیمتر
نگاره: Grete Howard ARPS
نام: آگامای دروغین False agama
نام علمی: Agama paragama
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: گرمدشتهای خشک و زمینهای کشتپذیر کشورهای بنین، کامرون، مالی، نیجر، نیجریه، بورکینافاسو، غنا و توگو در غرب قارهی آفریقا
اندازه: -
نگاره: Brentwhite1213
نام: آگامای نگارین Painted agama
نام علمی: Agama persimilis
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: گرمدشتهای خشک کشورهای اتیوپی، کنیا، سومالی و تانزانیا در شرق قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۱۶ سانتیمتر، دُم دو سوم درازای بدن
نگاره: Lubomír Klátil
نام: آگامای سنگی پیتر Peter's rock agama
نام علمی: Agama picticauda
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: گرمدشتهای خشک، زمینهای کشتپذیر، چراگاهها، باغهای روستایی، منطقههای شهری و جنگلهای پیشین بهسختی ویران شدهی نیمهگرمسیری یا گرمسیری کشورهای بنین، بورکینافاسو، کامرون، جمهوری آفریقای مرکزی، چاد، جمهوری کنگو، جمهوری دموکراتیک کنگو، ساحل عاج، اتیوپی، گابن، غنا، گینه، گینهی بیسائو، لیبریا، مالی، موریتانی، نیجر، نیجریه، سنگال، سیرالئون، سودان جنوبی، سودان و توگو در مرکز و غرب قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۲۵ سانتیمتر برای نرها و ۲۰ سانتیمتر برای مادهها
نگاره: Matthew Paulson
نام: آگامای سنگی نامیب Namib rock agama
نام علمی: Agama planiceps
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: درختچهزارهای خشک نیمهگرمسیری یا گرمسیری، منطقههای صخرهای (پرتگاههای درونبومی و قلههای کوهستانی) و بیابانهای سرد شمال غربی کشور نامیبیا و جنوب غربی کشور آنگولا در جنوب غربی قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۲۴ سانتیمتر
نگاره: Luis Querido
نام: آگامای روبکی Robecchii's agama
نام علمی: Agama robecchii
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: گرمدشتهای خشک شرق کشور اتیوپی و شمال کشور سومالی در شرق قارهی آفریقا
اندازه: -
نگاره: Tomas Mazuch
نام: آگامای روپل Ruppell's agama
نام علمی: Agama rueppelli
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: گرمدشتهای خشک و منطقههای صخرهای (پرتگاههای درونبومی و قلههای کوهستانی) در شرق کشور اتیوپی، شرق کنیا، شمال سومالی و جنوب سودان جنوبی در شرق قارهی آفریقا
اندازه: بدن به درازای ۲۸ سانتیمتر
نگاره: Tomas Mazuch
نام: آگامای سنگال Senegal agama
نام علمی: Agama sankaranica
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: گرمدشتهای خشک و نمناک، زمینهای کشتپذیر و کلانکشتزارهای کشورهای بنین، بورکینافاسو، کامرون، ساحل عاج، گامبیا، غنا، گینه، مالی، نیجر، نیجریه، سنگال و توگو در غرب قارهی آفریقا
اندازه: -
نگاره: John Sullivan
نام: -
نام علمی: Agama somalica
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: درختچهزارهای خشک نیمهگرمسیری یا گرمسیری شمال غربی کشور سومالی در شرق قارهی آفریقا
اندازه: پوزه تا پایهی دُم به درازای ۸ تا ۱۰ سانتیمتر، دُم دو برابر این اندازه
نگاره: Tomas Mazuch
نام: آگامای خاردار Spiny agama
نام علمی: Agama spinosa
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: گرمدشتهای خشک، درختچهزارهای خشک نیمهگرمسیری یا گرمسیری، منطقههای صخرهای (پرتگاههای درونبومی و قلههای کوهستانی) و باغهای روستایی شرق کشور مصر، شرق سودان، جیبوتی، اریتره، شمال اتیوپی و شمال غربی سومالی در شمال شرقی و شرق قارهی آفریقا
اندازه: -
نگاره: Mark Piazzi
نام: آگامای تاسیلی Tassilian Agama
نام علمی: Agama tassiliensis
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: منطقههای صخرهای (پرتگاههای درونبومی و قلههای کوهستانی) و باغهای روستایی کشورهای الجزایر، چاد، لیبی، مالی و نیجر در شمال قارهی آفریقا
اندازه: -
نگاره: Roberto Sindaco
گونههای خانوادهی مارمولکان اژدها (بخش نخست) - (بخش دوم) - (بخش سوم) - (بخش چهارم) - (بخش پنجم) - (بخش ششم) - (بخش هفتم) - (بخش هشتم) - (بخش نهم)
بنمایگان: wikipedia - animaldiversity
گردآوری: فرتورچین