خانوادهی دلفینان یا دلفینان اقیانوسی Delphinidae، خانوادهای از زیرراستهی نهنگاسبآبیسانیان، از راستهی جفتسمسانان و از ردهی پستانداران هستند. به جانورانی همچون اسبها، کرگدنها و تاپیرها که دارای یک سُم هستند، تکسمسانان و به جانورانی همانند گاوها، گوزنها و بزها که دارای یک جفت سُم هستند، جفتسمسانان گفته میشود. از برجستهترین گونههای این خانواده میتوان دلفینهای خالدار اطلس، فرفره، نواری، بینیبطری معمولی، بینیبطری هند آرام، کامرسون (دلفین پاندایی)، یونس، سختدندان و نهنگهای قاتل (ارکا)، قاتل دروغین (دندانکلفت)، سرخربزهای، خلبان بالهکوتاه و خلبان بالهبلند را نام برد. گونههای خانوادهی دلفینان در آبهای سراسر جهان یافت میشوند. آنان در اقیانوسها، دریاها، پایرودها و برخی رودخانهها زندگی میکنند. این جانوران بدنی دوکیمانند، پیشانی برآمده، چشمانی کوچک، پوزهای دراز و منقارمانند و دندانهایی مخروطی دارند. همچنین آنان دو بالهی سینهای، یک بالهی پشتی خمیده و یک بالهی دُمی دارند. پیشانی برآمدهی این جانوران خربزهای نام دارد که آنان را در پدیدآوردن امواج صوتی و پژواکیابی یاری میکند. این دلفینها بهجای بینی، دارای یک سوراخ دموبازدم هستند. گونههای خانوادهی دلفینان دارای حس بینایی و شنوایی نیرومند و بدون حس بویایی هستند. همچنین همهی آنان گوشتخوار و گروهزیست هستند. این دلفینها جانورانی باهوش و شناگرانی سریع و چابک هستند. ۶ گونه از بزرگترین گونههای خانوادهی دلفینان از برای داشتن تنهی بزرگشان، بهجای دلفین، نهنگ خوانده میشوند. این ۶ گونه: نهنگ قاتل، نهنگ قاتل کوتوله، نهنگ قاتل دروغین (نهنگ دندانکلفت)، نهنگ خلبان بالهکوتاه، نهنگ خلبان بالهبلند و نهنگ سرخربزهای نام دارند. دلفین هکتور با وزن ۴۰ تا ۶۰ کیلوگرم و درازای ۱۲۰ تا ۱۶۰ سانتیمتر و نهنگ قاتل (ارکا) با وزن ۶ (گاه ۱۰) تن و درازای ۶ تا ۸ (گاه ۹/۸) متر، کوچکترین و بزرگترین گونهی خانوادهی دلفینان بهشمار میروند. در این نوشته که به بخش نخست خانوادهی دلفینان میپردازد با ۲۰ گونه (از ۳۸ گونه) آشنا میشویم.
چند نکته برای آشنایی بیشتر با آببازسانان: ردهبندی آرایهشناختی خانوادهی دلفینان بدینگونه است:
فرمانرو: جانوران Animal
شاخه: طنابداران Chordate
رده: پستانداران Mammal
راسته: جفتسمسانان Artiodactyl
زیرراسته: نهنگاسبآبیسانیان Whippomorpha
فروراسته: آببازسانان Cetacea
خردراسته: نهنگان دنداندار Odontoceti
خانواده: دلفینان Delphinidae
آببازسانان Cetacea، فروراستهای از پستانداران هستند که دربرگیرندهی نهنگها، دلفینها و گرازماهیان میشود. این جانوران با چگونگی زیست در آب سازگار شده و در بیشتر آبهای آزاد جهان و چندین رودخانهی بزرگ زندگی میکنند. آببازسانان بازماندگان خانوادهی نابود شدهی رائوایان Raoellidae هستند که در دورهی ائوسن میانه در جنوب و جنوب شرقی قارهی آسیا (هند و پاکستان کنونی) زندگی میکردند. ائوسن میانه یکی از دوران زمینشناسی است که به ۴۸/۶ تا ۳۷/۲ میلیون سال پیش گفته میشود. نخستین آببازسانان برای بهرهگیری از خوراک دریاها و رودخانهها پا به درون آب گذاشتند. اگرچه گمان میرود که برای رهایی از پرتو فروسرخ خورشید تن به آب زده باشند. به هر روی، با رفتن آنان به دریاها و رودخانهها، وابستگی آنان به زیستگاه آبی بیشتر و بیشتر شد و سرانجام بدن آنان برای سازگاری بیشتر با زندگی در آب دگرگونیهای بنیادین کرد.
آببازسانان به دو خردراستهی نهنگان دنداندار و نهنگان بیدندان بخشبندی میشوند. نهنگان دنداندار همانند نهنگ عنبر، دلفینها و گرازماهیها در دهان خود دندان دارند و از آن برای شکار ماهی و ماهی مرکب و دیگر جانداران دریایی بهره میبرند. آنان خوراک را بهجای جویدن، بهیکباره فرو میبرند. نهنگان بیدندان نیز در دهان خود بهجای دندان، صفحههای شانهای دارند که از جنس کراتین ساخته شدهاند و کار آنها پالایش آب و بهدام انداختن جانداران ریزی همانند کریلهاست. همهی آببازسانان، گوشتخوار و شکارگرند. نهنگان دنداندار، نخست ماهیان و سرپایان و دوم سختپوستان و دوکفهایها را میخورند. نهنگان بیدندان نیز، نخست کریلها و پلانکتونها و دوم سختپوستان و دیگر بیمهرگان را خوراک خود میسازند.
آببازسانان پستاندارند و نزدیکترین خویشاوندان آنان اسبهای آبی هستند. برخی از نشانههای پستاندار بودن آببازسانان بر این پایهاند: خونگرم بودن، دموبازدم از راه شش، شیردهی به نوزادان و درآوردن مو (هرچند به اندازهای کم). در بیشتر گونههای نهنگها، مادهها از نرها بزرگترند. بدن آببازسانان دوکیمانند است و دستهای آنان بهمانند باله درآمده است. این بالهها هر کدام چهار انگشت دارند. بالههای کوچک پشتی آنان اندامی کاهش یافته هستند و در درازای فرگشت، ساختار و کاربرد آنها سادهتر شده است. این بالههای پشتی به ستون مهرهها نچسبیدهاند و در درون بدن پنهان هستند. این جانوران کموبیش بیمو هستند و لایهای کلفت از پیه یا چربی در زیر پوستشان دارند. این لایهی چربی که پُر از رگهای خونیست، توانایی شنا در آبهای سرد و توانایی شناور بودن در آب را به آنان میدهد. افزون بر این، این لایهی چربی انرژیای که نهنگها در زمان کوچ نیاز دارند را برایشان فراهم کرده و همچنین آنان را در برابر آب و هوای خشن و شکارگران نگهداری میکند.
آببازسانان بهجای بینی، دارای سوراخ دموبازدم هستند. نهنگان دنداندار یک سوراخ دموبازدم و نهنگان بیدندان دو سوراخ دموبازدم دارند. سوراخ دموبازدم لولهای بالای سر آببازسانان است که آنان با هر بار آمدن به روی آب، با آن دموبازدم انجام میدهند. از آنجا که این سوراخ در بالای سر این جانوران جای گرفته، نهنگها برای انجام دموبازدم نیازی به بیرون آوردن کامل سر از آب ندارند. در فرایند دَم، هوای دارای اکسیژن به درون شُشها کشیده میشود و در بازدَم، فوارهای از آب بدون اکسیژن، از سوراخ دموبازدم بیرون میرود.
پیشانی برآمدهی نهنگان دنداندار همچون دلفینها، خربزهای نام دارد که آنان را در پدیدآوردن امواج صوتی و پژواکیابی یاری میکند. دلفینها با پیشانی برآمدهی خود امواجی صوتی پدید میآورند که پژواک آنها از راه گیرندههای صوتی درون آروارههایشان دریافت میشود. پژواکیابی روشی بر پایهی بهکارگیری سونار یا ناوبری و فاصلهیابی صوتی است که این جانوران برای موقعیتیابی، جهتیابی و یافتن شکار از آن بهره میبرند. آنان صدایی را به پیرامون خود میفرستند و سپس با گوش دادن و بررسی پژواک آن، از جای اشیاء پیرامون خود آگاه میشوند.
زیرخانوادهی دلفینیان Delphininae
سردهی کچهماهیها Delphinus
نام: دلفین معمولی Common dolphin
نام علمی: Delphinus delphis
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: آبهای سراسر اقیانوسهای اطلس و آرام و بخشهایی از اقیانوس هند
اندازه: وزن ۸۰ تا ۲۳۵ (بیشتر ۸۰ تا ۱۵۰) کیلوگرم، سر و بدن به درازای ۱۹۰ تا ۲۵۰ سانتیمتر (نرها بلندتر و سنگینترند.)
نگاره: Tim Melling
سردهی پهلوسفیدکچهماهیها Lagenodelphis
نام: دلفین فریزر (دلفین ساراواک) Fraser's dolphin
نام علمی: Lagenodelphis hosei
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: آبهای گرمسیری و نیمهگرمسیری اقیانوسهای آرام، هند و اطلس، میان مدارهای ۳۰ درجهی جنوبی تا ۲۰ درجهی شمالی از عرض جغرافیایی (بیشتر آبهای ژرف اقیانوس آرام و کمتر در اقیانوس هند و اطلس)
اندازه: وزن ۲۰۰ کیلوگرم، سر و بدن به درازای ۲۷۵ سانتیمتر
نگاره: Harold Moses
سردهی بینیبطریها یا دلفینهای بطریبینی رودی Sotalia
نام: توکوشی (دلفین بینیبطری رودخانهای) Tucuxi
نام علمی: Sotalia fluviatilis
پایندگی: گونهی در دسترس آسیب (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: رودهای آمازون و اورینوکو و شاخههای آنها در کشورهای ونزوئلا، برزیل، پرو، اکوادور و جنوب شرقی کلمبیا در آمریکای جنوبی
اندازه: وزن ۵۵ کیلوگرم، سر و بدن به درازای ۸۶ تا ۲۰۶ سانتیمتر
نگاره: Mamíferos de Colombia
نام: دلفین گویان (کوسترو) Guiana dolphin
نام علمی: Sotalia guianensis
پایندگی: گونهی در نزدیکی هشدار (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: آبهای کرانههای شمال و شرق آمریکای جنوبی و شرق آمریکای مرکزی (از جنوب برزیل در آمریکای شمالی تا شمال نیکاراگوئه در آمریکای مرکزی)
اندازه: وزن ۱۲۱ کیلوگرم، سر و بدن به درازای ۱۹۰ تا ۲۲۰ سانتیمتر
نگاره: Yaqu Pacha
سردهی گوژدلفینها Sousa
نام: دلفین گوژپشت هند آرام (دلفین سفید چینی) Indo-Pacific humpback dolphin
نام علمی: Sousa chinensis
پایندگی: گونهی آسیبپذیر (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: ژرفای ۰ تا ۲۵ متری آبهای کرانهای گرمسیری و نیمهگرمسیری شرق اقیانوس هند و غرب اقیانوس آرام
اندازه: وزن ۱۵۰ تا ۲۳۰ کیلوگرم، سر و بدن به درازای ۲۰۰ تا ۳ سانتیمتر
نگاره: Stephen Ng
نام: دلفین گوژپشت اقیانوس هند Indian Ocean humpback dolphin
نام علمی: Sousa plumbea
پایندگی: گونهی در دسترس آسیب (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: ژرفای ۰ تا ۲۰ متری آبهای کرانهای شرق اقیانوس هند (از جنوب قارهی آفریقا تا غرب هندوچین (کرانههای شرق قارهی آفریقا، منطقهی خاورمیانه و کشور هند))
اندازه: وزن ۱۵۰ تا ۲۰۰ کیلوگرم، سر و بدن به درازای ۲۰۰ تا ۲۸۰ سانتیمتر
نگاره: Pavlaki1968
نام: دلفین گوژپشت اطلس Atlantic humpback dolphin
نام علمی: Sousa teuszii
پایندگی: گونهی رو به نابودی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: ژرفای ۰ تا ۲۰ متری آبهای کرانهای گرمسیری و نیمهگرمسیری جنوب شرقی اقیانوس اطلس (کرانههای غربی قارهی آفریقا)
اندازه: وزن ۲۸۰ کیلوگرم، سر و بدن به درازای ۲۸۰ سانتیمتر
نگاره: Sousateuszii.org
نام: دلفین گوژپشت استرالیایی Australian humpback dolphin
نام علمی: Sousa sahulensis
پایندگی: گونهی آسیبپذیر (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: آبهای کرانهای گرمسیری و نیمهگرمسیری غرب اقیانوس آرام (از شمال کشور استرالیا تا جنوب جزیرهی گینهی نو)
اندازه: وزن ۲۳۰ تا ۲۵۰ کیلوگرم، سر و بدن به درازای ۱۰۰ تا ۲۷۰ سانتیمتر
نگاره: Nigel Marsh
سردهی لاغردلفینها Stenella
نام: دلفین خالدار گرمسیری Pantropical spotted dolphin
نام علمی: Stenella attenuata
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: آبهای گرمسیری و معتدل همهی اقیانوسهای جهان، میان مدارهای ۴۰ درجهی شمالی تا ۴۰ درجهی جنوبی از عرض جغرافیایی
اندازه: وزن ۱۱۰ تا ۱۴۰ کیلوگرم، سر و بدن به درازای ۱۶۰ تا ۲۶۰ سانتیمتر برای نرها و ۱۶۰ تا ۲۴۰ سانتیمتر برای مادهها
نگاره: NOAA Photo Library
نام: دلفین خالدار اطلس Atlantic spotted dolphin
نام علمی: Stenella frontalis
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: ژرفای ۶ تا ۱۰۰۰ (بیشتر ۲۰۰) متری آبهای گرمسیری و معتدل اقیانوس اطلس، میان مدارهای ۵۰ درجهی شمالی تا ۲۵ درجهی جنوبی از عرض جغرافیایی
اندازه: وزن ۱۴۰ کیلوگرم برای نرها و ۱۳۰ کیلوگرم برای مادهها، سر و بدن به درازای ۲۶۰ سانتیمتر برای نرها و ۲۲۹ سانتیمتر برای مادهها
نگاره: Pierre Jaquet
(آشنایی بیشتر با دلفین خالدار اطلس)
نام: دلفین فرفره (دلفین چرخان) Spinner dolphin
نام علمی: Stenella longirostris
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: ژرفای ؟ تا ۴۰۰ متری آبهای گرمسیری و نیمهگرمسیری همهی اقیانوسهای جهان، میان مدارهای ۴۰ درجهی شمالی تا ۴۰ درجهی جنوبی از عرض جغرافیایی
اندازه: وزن ۲۳ تا ۷۹ کیلوگرم، سر و بدن به درازای ۱۲۹ تا ۲۳۵ سانتیمتر
نگاره: Kris Bruland
(آشنایی بیشتر با دلفین فرفره یا دلفین چرخان)
نام: دلفین کلیمنه (دلفین فرفره پوزهکوتاه) Clymene dolphin
نام علمی: Stenella clymene
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: آبهای گرمسیری و نیمهگرمسیری اقیانوس اطلس (از شرق آمریکای شمالی تا غرب قارهی آفریقا؛ نوک شمالی از ایالت نیوجرسی کشور آمریکا در شرق آمریکای شمالی تا جنوب کشور مراکش در شمال غربی قارهی آفریقا و نوک جنوبی از کشور آنگولا در غرب قارهی آفریقا تا ایالت ریودوژانیرو کشور برزیل در شرق آمریکای جنوبی)
اندازه: وزن ۷۵ تا ۸۵ کیلوگرم، سر و بدن به درازای ۱۸۰ تا ۲۰۰ سانتیمتر
نگاره: Arman Moreno
نام: دلفین نواری Striped dolphin
نام علمی: Stenella coeruleoalba
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: آبهای گرمسیری و معتدل سراسر جهان، میان مدارهای ۴۰ درجهی شمالی تا ۳۰ درجهی جنوبی از عرض جغرافیایی
اندازه: وزن ۱۶۰ کیلوگرم برای نرها و ۱۵۰ کیلوگرم برای مادهها، سر و بدن به درازای ۲۶۰ سانتیمتر برای نرها و ۲۴۰ سانتیمتر برای مادهها
نگاره: Titouan Roguet
(آشنایی بیشتر با دلفین نواری)
سردهی بینیبطریها Tursiops
نام: دلفین بینیبطری معمولی (دلفین بینیبطری اطلس) Common bottlenose dolphin
نام علمی: Tursiops truncatus
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: آبهای گرمسیری، نیمهگرمسیری و معتدل سراسر جهان
اندازه: وزن ۵۰۰ کیلوگرم برای نرها و ۲۵۰ کیلوگرم برای مادهها، سر و بدن به درازای ۲۴۴ تا ۳۸۱ سانتیمتر برای نرها و ۲۲۸ تا ۳۶۶ سانتیمتر برای مادهها (نرها بزرگتر و سنگینترند.)
نگاره: Tory Kallman
(آشنایی بیشتر با دلفین بینیبطری معمولی)
نام: دلفین بینیبطری هند آرام (دلفین بینیبطری گرمسیری) Indo-Pacific bottlenose dolphin
نام علمی: Tursiops aduncus
پایندگی: گونهی در نزدیکی هشدار (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: ژرفای ۲ تا ۳۰۰ متری آبهای کرانهای اقیانوسهای هند و آرام (کرانههای کشور هند، شمال استرالیا، جنوب چین، دریای سرخ و شرق قارهی آفریقا)
اندازه: وزن ۲۳۰ کیلوگرم، سر و بدن به درازای ۲۶۰ سانتیمتر
نگاره: Cbimages
(آشنایی بیشتر با دلفین بینیبطری هند آرام)
نام: دلفین بینیبطری تامانند Tamanend's bottlenose dolphin
نام علمی: Tursiops erebennus
پایندگی: گونهی بررسی نشده (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: آبهای کرانهای شرق کشور آمریکا در شرق آمریکای شمالی
اندازه: سر و بدن به درازای ۲۸۶ سانتیمتر
نگاره: Pablo Tapia Ossa
زیرخانوادهی Lissodelphininae
سردهی سیاهسفیدها Cephalorhynchus
نام: دلفین کامرسون (دلفین پاندایی) Commerson's dolphin
نام علمی: Cephalorhynchus commersonii
پایندگی: گونهی با کمترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: دلفین کامرسون دارای دو زیرگونه است که با چرایی ناشناخته نزدیک به ۸۵۰۰ کیلومتر از هم جدا افتادهاند. زیرگونهی نخست: آبهای کرانهای جنوب غربی اقیانوس اطلس در کرانههای کشور آرژانتین، میان مدارهای ۴۱/۳۰ درجهی جنوبی تا ۵۵ درجهی جنوبی از عرض جغرافیایی؛ و زیرگونهی دوم: جنوب اقیانوس هند در نزدیکی گروهجزیرهی کرگولن (از سرزمینهای فرادریایی فرانسه)، میان مدارهای ۴۸/۳۰ درجهی جنوبی تا ۴۹/۴۵ درجهی جنوبی از عرض جغرافیایی
اندازه: وزن ۳۵ تا ۶۵ کیلوگرم، سر و بدن به درازای ۱۲۰ تا ۱۵۰ سانتیمتر (مادهها بزرگترند.)
نگاره: Toba Aquarium
(آشنایی بیشتر با دلفین کامرسون یا دلفین پاندایی)
نام: دلفین شیلی (دلفین سیاه) Chilean dolphin
نام علمی: Cephalorhynchus eutropia
پایندگی: گونهی در نزدیکی هشدار (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: آبهای کرانههای کشور شیلی در جنوب غربی آمریکای جنوبی
اندازه: وزن ۲۵ تا ۷۵ کیلوگرم، سر و بدن به درازای ۱/۶۵ سانتیمتر
نگاره: Ifop.cl
نام: دلفین هویساید (دلفین جنوب آفریقا) Heaviside's dolphin
نام علمی: Cephalorhynchus heavisidii
پایندگی: گونهی در نزدیکی هشدار (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: آبهای جنوب غربی اقیانوس اطلس (کرانههای مرکز کشور آنگولا تا جنوبیترین بخش کشور آفریقای جنوبی)
اندازه: وزن ۶۰ تا ۷۵ کیلوگرم، سر و بدن به درازای ۱۷۴ سانتیمتر
نگاره: S Elwen
نام: دلفین هکتور Hector's dolphin
نام علمی: Cephalorhynchus hectori
پایندگی: گونهی در دسترس آسیب (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایهی سیاههی سرخ IUCN)
زیستگاه: ژرفای ۱ تا ۹۰ متری آبهای کرانهای کشور نیوزیلند در اقیانوس آرام
اندازه: وزن ۴۰ تا ۶۰ کیلوگرم، سر و بدن به درازای ۱۲۰ تا ۱۶۰ سانتیمتر
نگاره: Earthrace Conservation
گونههای خانوادهی دلفینان (بخش نخست) - (بخش دوم)
بنمایگان: wikipedia - animaldiversity
گردآوری: فرتورچین